چکیده:
در زبان فارسی چه در نظم و چه در نثر و همچنین در زبان محاوره اتباع بسیار به کار میرود. اینکه بکار بردن اینگونه ترکیبها از چه زمانی در آثار کتبی و شفاهی ایرانیان آغاز شده است، هنوز مشخّص نیست. مطالعات پیشین فقط نمونههایی از کاربرد این نوع ترکیب را در آثار گذشتگان ارائه کردهاند. با توجه به سیر اتباع در دورههای مختلف و کاربرد آن در زبان شاعران و نویسندگان سبکهای متفاوت، میتوان گفت که اتباع درآغاز با شکل کنونی آن که «اسم مهمل» نیز نامیده میشود، تفاوت دارد. غیر از بعضی ترکیبها که از ابتدا بی معنی و یا مهمل بوده است، مانند «شکست و مکست» در دیوان رودکی، که واژه تابع کاملاً بی معنی است و رودکی فقط یک بار آن را به کار برده، اکثر ترکیبها هدفدار و با معنی انتخاب میشده است. در این تحقیق برای دستیابی به سیر بکارگیری اتباع و نحوه آغاز آن و چگونگی تبدیل آن به اسم مهمل، آثار شاعران و نویسندگان معروف دوره خراسانی و اصفهانی مطالعه و اتباع در آنها بررسی گردیده است. یافتههای این تحقیق از بکارگیری اسم مهمل یا تابع برای ایجاز در کلام حمایت میکند.
خلاصه ماشینی:
آن را بـه ايـن دليـل «اتبـاع » ميگويند که تابع کلمه اصلي است و به اين دليل «اسم مهمل » يا «تابع مهمل » نيز مينامند کـه اغلب لفظ دوم به تنهايي داراي معني نيست و يا معنـي روشـني نـدارد و بـراي تأکيـد لفـظ اول ميآيد و معني آن لفظ را به خود ميگيرد.
٢. ترکيب هايي که يکي از آن ها معناي روشني دارد؛ اما ديگري مهمـل اسـت و کـاربردي بـه تنهايي ندارد؛ مانند کتاب متاب ، کاغذ ماغذ و از اين قبيل که در مجموع به نظر مترادف هستند و يا مکمل يکديگرند که اغلب جزء بي معني براي کامل تر کردن ترکيب ميآيد؛ مثلا «کاغذ ماغذ» معناي کاغذ و ديگر وسايل تکميل کننده کار را ميرساند.
البته همه ترکيب هايي که خصوصا مترادف و تضاد هسـتند، مـورد نظـر نيستند؛ ولي اتباع به صورت آشکار مانند «خسته و بسته » در بيت زير: کشيدندشان خسته و بسته ، خـوار به جان خواستند آن زمان زينهـار (همان : ٣٠) و نمونه هاي ديگر مثل ابيات زير(لازم به ذکر است آدرس ابيات بر اساس کتاب «نامه باستان » آقاي دکتر کزازي نوشته شده است ): عنان را بپيچيـد و برگاشـت روي برآمد ز لشکر يکي هـاي و هـوي (همان : ٨٩) در دخمـــه بســـتند بـــر شـــهريار شد آن ارجمند از جهان ، زار و خـار (همان : ٩٧) در داستان زال که حدود هزار بيت دارد، فقط ده مورد اتباع به کار رفته اسـت : اتبـاع بکاررفته در اين ابيات «خان و مان ، روي و مـوي(دو مـورد)، بـر و بـوم (دو مـورد)، رزم و بزم (دو مورد)، خسته و بسته ، سام و کام ، خار و خاور».
th Ed٤ Tarikh-i Bayhaqi ٫)١٩٩١) l-fadl تAbu Bayhaqi Behzad ء Tehran: Mostofi Publications .