چکیده:
تقیه در مذهب شیعه در میان امامان (ع)، عالمان و شاعران شیعة قرنهای نخستین اسلامی، بهمنظور رسیدن به اهداف متعالی یا حفظ جان در مواقعیکه حاکم یا عرف مخالف شدید شیعه است، بهکار گرفته میشد. اختناق، فقر و شیعهزدایی، میتواند از عوامل توجیهکنندة تمسّک به تقیه در رابطه با مردم و حکومت تلقّی شود و چون هردو شاعر؛ سنایی غزنوی و سیّد رضی، فارغ از محدودة مکانی، در یک بازة زمانی میزیستهاند، تقیه را با توجّه به شرایط اجتماعی، سیاسی و خانوادگی خویش بهکار میبرند. این پژوهش برآن است تا با روش توصیفی - تحلیلی، موضوع تقیه را در شعر سنایی غزنوی بهعنوان شاعر پارسیسرای شیعه و شعر سیّد رضی بهمنزلة شاعر شیعة عرب با رویکرد تطبیقی بررسی کند. هرچند دو شاعر شیعهمذهب همعصر، قاعدة تقیه را وسیلهای برای دفاع از آرمانهای شیعه و رسیدن به اهداف خویش در آثارشان بهکار بردهاند، ولی با توجّه به اینکه سیّد رضی، شاعری سیاسی و علوی است؛ از اینرو، تقیه را در شعر خویش بهمثابة ابزاری درراستای رسیدن به بالاترین قدرت سیاسی و مذهبی شیعه که همان ایجاد حکومت علوی بهوسیلة خویش است، استفاده میکند، حال آنکه سنایی غزنوی، این قاعده را با توجّه به رعایت حال عرف جامعه، حکومت و اختناقی که ناشی از شیعههراسی وجود داشته است، درراستای تبیین امامت ائمه (ع) بهکار گرفته است
Taqiyyah was used in the Shiite religion amongst the Shiite Imams (AS), scholars, and the poets
of the early Islamic centuries in the Middle Ages in order to achieve the transcendental goals or
to preserve their lives in the face of an adverse ruler or hostile public opinion against Shi’ism.
Strangulation, poverty, and anti-Shi’ism can also be regarded as some influential factors in
practicing Taqiyyah in relationships between people and their government and , since both poets,
Sanai Ghaznavi and Seyyed Sharif Razi, regardless of their spatial limitations, lived at a specific
period of time, they used Taqiyyah, considering their social, political, and family circumstances.
By using descriptive-analytical method, in a comparative study, this paper is an attempt to
analyze the concept of Taqiyyah in the poetry of Sanai Ghaznavi, as a Persian Shi’ite poet, and
that of Seyyed Razi, as an Arab Shi’ite poet. The two poets were contemporaries; however, they
have used Taqiyyah as a means to defend Shi'a ideals and to achieve their goals in their works, in
a different way: Seyyed Razi was an Alawite political poet, and, therefore, he used Taqiyyah in
his poetry as a tool to achieve the highest political and religious power in Shi’ism, which is the
establishment of an Alawite government by himself. Sanai Ghaznavi, on the other hand, taking
into consideration the social common sense, the government, and the strangulation of the Shi’ites
as a result of Shi’a-phobia, used Taqiyyah in order to explain the Imamat of the Imams (AS).
خلاصه ماشینی:
سنایی غزنوی، شاعر فارسیسرای شیعه و سیّد رضی شاعر شیعهمذهب عرب، در دورهای میزیستند که بهلحاظ شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم، مجبور بودند برای رسیدن به اهداف خویش از اصل تقیه استفاده کنند و با این روش، افزون بر اینکه حفظ جان میکردند، با استفاده از موقعیّت خویش در دستگاه خلیفه و امیر، اصول اساسی شیعه را ترویج نموده و نظر به نفوذ کلامشان در جامعه، به ستمدیدگان و مظلومان و شیعیان عصر خویش کمک شایانی میکردند؛ بنابراین، تقیه در شعر این دو شاعر، با هدف درک شرایط اجتماعی، بازگرداندن قدرت به اولاد امام علی (ع)، شرکت در امور سیاسی و نیز اعلام اصول شیعه با درنظرگرفتن عرف حاکم بر جامعه که غیر شیعی بود، تجلّی یافته است.
او در مدح خلفای راشدین، حقّ حکومت را بر ایشان فرض نمیداند؛ بنابراین، باوجود چنین تقیهای که فقط در آن ممدوح را بهخاطر موقعیّت اجتماعی میستاید، در پاسخ سلطان سنجر که از مذهب شاعر میپرسد، امامت را حقّ مسلّم امام علی (ع) میداند: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (1381: 246) پس محتوای مدایح سنایی برای خلفای راشدین بهگونهای است که در آن ممدوح بهخاطر واقعشدن در مقام خلیفة پیامبر و با توجّه به موقعیّت اجتماعیاش، مدح میشود و شاعر از بیان سایر اوصاف روحانی و معنوی برای ممدوحین مورد نظر سخنی بهمیان نمیآورد؛ بنابراین، سنایی براساس عرف معمول، خواه در زمان جوانی و خواه در دورة میانسالی، پس از پیامبر به مدح سه خلیفه میپردازد، امّا هنگامی که به مدح امام علی (ع) اقدام میکند؛ افزون بر اینکه وی را بهعنوان خلیفة چهارم مدح میکند، ویژگیها و اوصاف معنوی امام را که فقط شیعه بدان معتقد است، برمیشمارد.