چکیده:
«الکفایه فی التفسیر» یا «کفایه التفسیر» اثر حیری نیشابوری (د.۴۳۱) مفسر، محدث، مقری و فقیه شافعی قرن پنجم نیشابور است. شناخت دقیقتر این تفسیر، به لحاظ جایگاهی که در میراث علمی نیشابور دارد، مهم است؛ چراکه بازه زمانی تالیفآن، عصری ممتاز در تاریخ علمی، سیاسی و مذهبی نیشابور است. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی و با هدف روششناسی این تفسیر، سه نسخه خطی موجود از کفایهالتفسیر را محور قرار داده و پس از مقایسهای مختصر با الکشف والبیان ثعلبی نیشابوری (د.۴۲۷) که تفسیری روایی دانسته میشود، به این نتیجه رسیده که تفسیر حیری را تنها میتوان ذیل تفاسیر جامع طبقهبندی کرد. استفاده توامان از آیات و روایات که به شکلهای متنوعی در فهم آیه به کار رفتهاند، توجه به آراء تفسیری مفسران متقدم و یا معاصر با نویسنده، برخورداری از رویکردهای کلامی و ادبی و نیز توجه خاص به قرائات، از ویژگیهایی بارز این تفسیرند. همچنین تفصیل در تفسیر آیات کلامی، نشاندهنده واکنش پویای مولف به فضای گفتمانی عصرش و نیز نوع واکنشهای علمی اشاعره به عقاید کرامیه و معتزله در قرن چهارم است.
Al-Kefayah fi al-Tafsir is the work of Heyiri Neyshaburi, an interpreter, narrator and Shafi'i jurist of the fifth century in Neyshabur, Iran. A closer look at this book in terms of its place in the scientific heritage of Neyshabur is of important, because the time of its writing, is a privileged time in the scientific, political and religious history of Neyshabur. Using a descriptive-analytical method, and determining the method of this book, this paper analyzes three existing manuscripts of this work. A comparative study between this book and al-Kashf va al-Bayan of Tha’labi Nishaburi (d. 427), which is a narrative commentary, shows that the commentary of Heyiri can only be categorized under the title of the comprehensive commentaries. Paying attention to verses and narrations in various forms, paying attention to the views of earlier or contemporary commentators, having verbal and literary approaches and paying particular attention to the different recitations are among the prominent features of this interpretation. Also sufficient explanation of the theological verses shows the author's dynamic response to the current atmosphere of his age besides the Ash'arites’ scientific reactions to the ideas of Kurramiya and Mu’tazilite in the fourth century.
خلاصه ماشینی:
استادان و شاگردان حيري خطیب بغدادی در یادکرد استادان حیری، به این افراد اشاره داشته است: ابوطاهر محمدبن فضلبن محمدبن اسحاقبن خزیمه (د،387)؛ ابوالحسن احمدبن ابراهیم عبدَوی، حسنبن احمد مَخلَدی، احمدبن محمدبن اسحاق انماطی، احمدبن محمدبن عمر خفاف(د،395)؛ ابو الحسن ماسَرجِسی (د،384)؛ محمدبن عبداللهبن حمدون (د،390)؛ محمدبن احمدبن عبدوس مزكي، ابوبکر جوزقی (د،388)؛ ابوعلی زاهربن احمد سرخسی (د،389)؛ ابوالهیثم محمدبن مکی کُشمیهَنی (د،389)، که از او صحیح بخاری سماع کرده است؛ ابوالفضل محمدبن حسین حدادی مروزی، ابونعیم عبدالملکبن حسن اسفراینی (د،400) و ابوعبدالرحمن سلمی (د،412) (خطیب بغدادی، ۱۴۲۲ق، ج7، ص317).
» (حیری، بیتا ـ ب، اوراق 14ب، 138 الف؛ همو، بيتا ـ ج، ورق272 الف) آغاز شده است که نشان میدهد این تفسیر تقریر شاگرد اوست، این فرد همان ابنزنجویه است که چنانکه گذشت، تفسیر حیری را با سماع از خود او به نگارش درآورده است.
مطالبی که حیری از این گروه نقل میکند نیز مؤید همین برداشت است (حیری، بیتا ـ الف، اوراق 136ب، 62 الف).
دیدگاه معتزله در رابطه با مخلوق بودن قرآن را بیان كرده و به منظور مردود شمردن این دیدگاه که مصداق ذکر قرآن باشد، مقصود از آن را پیامبر دانسته است (حیری، بیتا ـ الف، ورق39 الف).
حیری آیات، روایات و نیز اقوال مفسران را به عنوان منبعی برای تفسیر در نظر داشته است، به نقل قرائات مختلف و توجیه آنها توجه ویژه داشته، و ذیل آیات کلامی تفصیل در اظهارنظر را از دست نداده است.