چکیده:
تشکیل دولت صفویه و به رسمیت شناخته شدن مذهب تشیع اثنی عشری در ایران سبب دگرگونیهایی در رفتار سیاسی و فقهی علمای شیعه گردید. از طرفی نیز این تغییرات زمینه سازی ایجاد نظام تمدنی استوار بر آموزههای شیعی را در ایران پایه ریزی نمود. در واقع تمدن شیعی مذهب شکل گرفته در ایران امتداد فعالیتهای علمای شیعه از دورههای پیش از صفویه میباشد، اما به رسمیت شناخته شدن مذهب تشیع در ایران و حضور عالمان شیعی مذهب در دربار سلاطین آن عصر نقش عمدهای در پایه ریزی این تمدن شیعی در ایران ایفا نمود. برای بازشناسی میزان موفقیت تمدنها، مولفههایی وجود دارد، که از جمله آنها بررسی نظامهای آموزشی شکل گرفته در درون جامعه مورد مطالعه است. در پژوهش حاضر سعی و تلاش بر این امر بوده است که در جهت تعیین نقش عالمان شیعی مذهب در جامعه عصر صفوی، نقش ایشان در شکلگیری نظامهای آموزشی عصر شاه عباس مورد بررسی قرار بگیرد. درآغاز به بررسی ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی صفویان در دوره شاه عباس پرداخته شده است. در ادامه نیز به نقش عالمان در ساختار تشکیلاتی نظامهای آموزشی، در دو محور، شکلگیری مراکز آموزشی و نقش ایشان درعلوم و تدوین کتب علمی پرداخته شده است. در ادامه نقش عالمان در ساختار فکری نظامهای آموزشی در سه حوزه، موضعگیری علمای شیعه در برابر جریان تصوف، موضعگیری علمای شیعه در برابر مسئله حکومت در عصر غیبت و نقش ایشان در اعتلای علم کلام در عصر صفوی مورد بررسی قرار گرفته است. در انتها نیز به معرفی عالمان شیعه عصر شاه عباس و برخی اقدامات ایشان درجهت رونق نظامهای آموزشی عصرخویش، اشاره شده است.
کان لتشکیل الدولة الصفویة والإعتراف برسمیة مذهب التشیع الإثنی عشریة فی إیران سبب فی حصول تغییرات فی السلوک السیاسی والفقهی لعلماء الشیعة. ومن جهة أخری أوجدت هذه التغییرات الأرضیة المناسبة لخلق نظام حضاری مبنی علی التعلیمات الشیعیة فی إیران لتصبح امتدادا لنشاطات علماء الشیعة من عهود ما قبل الدولة الصفویة، ولکن الإعتراف برسمیة مذهب التشیع فی إیران وتواجد علماء الشیعة فی بلاط السلاطین فی تلک العصور لعب دورا مهما فی التأسیس لحضارة الشیعة فی إیران. ومن جملة المعاییر لتقییم مستوی النجاح الذی تحققه الحضارات: دراسة الأنظمة التعلیمیة التی تکونت داخل المجتمع. وهذا البحث محاولة لتعیین دور علماء الشیعة فی المجتمع أیام العهد الصفوی، ودراسة دورهم فی تشکیل الأنظمة التعلیمیة فی عهد الملک عباس. یبحث فی البدایة حول النظام السیاسی والإجتماعی والثقافی للدولة الصفویة فی عهد الملک عباس ویتطرق إلی دور العلماء فی النظام الإداری للأنظمة التعلیمیة وذلک فی محورین عن تشکیل المراکز التعلیمیة ودورهم فی العلوم وتدوین الکتب العلمیة. ویواصل البحث فی دور العلماء فی تکوین النظام الفکری للأنظمة التعلیمیة فی 3 مجالات، موقف علماء الشیعة اتجاه التصوف، وفی موضوع الحکومة فی عصر الغیبة، ودورهم فی رفع علم الکلام فی العصر الصفوی. وفی الختام یشیر البحث إلی التعریف بعلماء الشیعة فی عهد الملک عباس وبعض الإجراءات التی قام بها من أجل تطویر الأنظمة التعلیمیة فی عصره.
The foundation of Safavi government and the acknowledgment of twelve Imams Shia in Iran brought about transformation into the political and jurisprudential attitude of Shia scholars. These alteration also formed the grounds to build a firm civilizational system based on the Shia lessons in Iran. In fact Shiite civilization which appeared in Iran is a continuance for Shiite scholars' activities in the previous periods. But acknowledging the Shia in Iran as the main religious sect and the presence of Shiite scholars in royal courts had very impressive impact on the foundation of Shiite civilization. In order to identify how successful the civilizations are, there are criterion before us including the educational system that existed in the studied society. In this research we try to investigate the role of Shiite scholars in that time society through comprehending their impression over the educational system in the period of Shah Abbas Safavi. At first we talk about the political, social and cultural structure of Safavieh in the period of Shah Abbas then we will investigate the role of scholars in the educational system through the appearance of educational institutes and their role in the knowledge and writing scientific books. Then we talk about their role in the mental structure of educational systems in three aspects: Shiite scholars' position against Tasavof issue and their attitude towards ruling in the period of absenteeism and their role in the promotion of Kalam in the period of safavi. By the end we will introduce some of the Shiite scholars in that time and indicate some of their activities for rousing the educational systems.
خلاصه ماشینی:
نقش عالمان شیعه در شکل گیری نظامهای آموزشی عصر شاه عباس صفوی مهسا اسدبیگی* چکیده تشکیل دولت صفویه و به رسمیت شناخته شدن مذهب تشیع اثنی عشری در ایران سبب دگرگونیهایی در رفتار سیاسی و فقهی علمای شیعه گردید.
در پژوهش حاضر سعی و تلاش بر این امر بوده است که در جهت تعیین نقش عالمان شیعی مذهب در جامعه عصر صفوی، نقش ایشان در شکل گیری نظامهای آموزشی عصر شاه عباس مورد بررسی قرار بگیرد.
به همین جهت نیاز به مبلغان و فقهایی برای ابلاغ و تبلیغ این مذهب و تعیین و اجرای احکام احساس میشد و در ایران به علت حاکمیت طولانی مدت حاکمان سنی مذهب، چنین عالمانی به ندرت یافت میشد و از این رو بود که بسیاری از عالمان شیعه مقیم جبل عامل لبنان و بحرین به ایران مهاجرت کردند و در امر نشر و تبلیغ مبانی مذهب تشیع و پایه ریزی نظامهای آموزشی تشیع نهایت تلاش خود را انجام دادند.
(همان، 167) از دیگر اقدامات قابل توجه عالمان شیعه عصر صفوی در جهت گسترش نظام علمی آموزشی شیعی دوازده امامی درایران مبارزه با افکار تصوف انحرافی در ایران و در بین شاگردان و فراگیران علوم دینی در حوزههای علمیه بوده است.
عالمان برجسته این دوره از جمله: میرداماد، میرفندرسکی، شیخ بهایی، ملاصدرا میباشند که اقدامات قابل توجهی در جهت گسترش کمی وکیفی فکری نظامهای آموزشی عصر شاه عباس صفوی داشتهاند.