چکیده:
عنصر رنگ که از نظر علمی، بازتاب نور بر پدیدههای طبیعی است، از قدیم مورد توجه بشر بوده است. کاربرد رنگ در جشنها، آیینها، سوگواریها، نهضتها، نشان سپاهیان و پرچم کشورها، آشکار و نمادین بوده است. عنصر رنگ، در انواع هنرهای تجسمی و در شعر و ادب فارسی نیز کاربرد و جایگاه ویژهای، داشته است. در شعر فارسی، شاعران آفاقگرا که پیوندی ژرف با طبیعت دارند، همواره کوشیدهاند با بهرهگیری از انواع رنگها و بهکارگیری آن در شعر، تجربههای خویش را به خواننده، منتقل کنند. قاآنیشیرازی، از شاعران نامدار سبک بازگشت، با بسامد کاربرد 1190 بار عنصر رنگ، رنگواژهها و تداعیکنندهی رنگها، در قصاید، ترکیببندها، ترجیعبندها، مسمطها، قطعهها و غزلهایش، تابلوهایی رنگین ساخته و کوشیده تا همهی حواس خواننده را با مظاهر طبیعت و تابلوهایی که آفریده، مشغول دارد. از این نظر، دیوان قاآنی به تابلویی میماند که رنگارنگی آن چشمگیر است. در این پژوهش، بسامد رنگ و چگونگی کاربرد آن در دیوان قاآنی، بررسی و تحلیل شده و چگونگی تصویرآفرینی شاعر برمبنای عنصر رنگ، به صورت توصیفی-تحلیلی، آمده است. قاآنی، با استفاده از استعاره، تشبیه، کنایه و آفرینش تصاویری متراکم که بسامد فراوان رنگ و بو در آنها آشکار است، حواس مخاطب را با گوناگونی تصاویر شعرهایش، درگیر میکند. رنگهایآمیغی، تشبیه مرکّب و انبوهی تصاویر رنگی در توصیف مناظر بزم، رزم، معشوق و بهارستایی، از شیوههای پردازش و ترازش شعر قاآنی است. گلها، کانیها، نامهایجغرافیایی، داستانهای شاهنامه و اشارات دینی نیز در کارگاه خیال تصویرآفرین قاآنی، نقش برجستهای دارند.
Abstract: Color, the reflection of light on natural phenomena, has traditionally attracted human’s attention. The use of color in celebrations, ceremonies, mourning, movements, armies’ emblems and countries' flags is tangible and symbolic. Color has had a special place in all the visual arts and in poetry and literature, too. In Persian literature, poets who have had a close relationship with nature have always sought to convey their experiences to the reader by utilizing different colors. Qa’ani Shirazi, one of the prominent poets in the literary restoration style, has created colorful pictures in his poetry by employing colors, engaging the reader with natural elements. Qa’ani’s Divan, in terms of color, is like a painting with amazing colors. In the present paper, the frequency of color and the way it is used in Qa’ani’s divan is analyzed. Using metaphor, simile and creating pictures abounding with color, Qa’ani engages the reader with the range of his poetic pictures. Employing flowers, minerals, geographical names, Shahnameh’s stories and religious allusions has a significant role in Qa’ani’s visualization.
خلاصه ماشینی:
قاآني، اين شيوه را براي گسترش دلالت معنايي رنگ سياه ، به کاربرده است ؛ نمونه ها: بر نار تفته دسته ي سنبل کسـي نکشـت يک دسته سنبلي تو که بر نـار تفتـه اي بر نار کفته حقـه ي عنبـر کسـي نبسـت يک حقه عنبري تو که بر نـار کفتـه اي (همان :٩٣١) رنگ سرخ ٢٠٦ بار در ديوان قاآني به کاررفته است : سرخ ، حمرا، احمر، رنگين ، لاله رنگ ، آتشين ، گل رنگ ، ميگون ، لعل رنگ ، رماني، گل رنگ ، شقايق رنگ ، گل ناري ، نارگون ، نگارين ، ياقوت فام ، شنجرفي و ترنجي (همان :٥٢٧، ٥١٤، ١٤٥، ١١٣، ٤٩٧، ٧٧٣، ٤١٠، ٩٤٢، ٥٩٦، ٦٢١، ٧٦١، ٩٢٩، ٥٠١، ٤٦٨، ٢٥٦، ٣٣، ٣٧٥، ٦٩٩، ٥٠١، ٨٠٤)، درکنار واژگان لاله ، دمن ، مي، رخ ، لب ، تير،گرداب ، باده ، لب ، مي، ياقوت ، باده ، خون ، اشک ، لعل ، رخ ، مي، لعل ، رخش ، لب ، باده ، ديده و چرخ ، ترکيب هايي وصفي ميآفرينند و تنوع بازتاب رنگ سرخ را در ديوان شاعر نشان ميدهند؛ نمونه ها: باده ي يـاقوت فـام در دل المـاس جـام هست چو تابنده مهـر بـر فلـک زرنگـار (همان :٤١٠) تا چهره ي زرين کـنم از سـاغرگلگون گلفــام مــيرنگــين در جــام زر انــداز (همان :٤٦٨) گر نکشـد سـرخ گـل نقـاب ز چهـره بلبــل مســـکين چگونـــه برکشـــد آوا (همان :٤٢) لاله برگ ، لاله ، چشم خروس و خون کبوتر، گل سوري، مرجان ، خضاب ، عناب ، آتش تر و آب گلگون ، ياقوت ، ياقوت تر، دو فندق ، بيجاده ، روين و عناب ، طبرخون ، آل و نگارين (همان :٣٧٨، ٣٢٣، ٥٠، ٣٣٨، ٨٠٩، ١١٦، ١٠٢، ٣٤١، ٥١٣، ٤٦٨، ٥٧٠، ٣٧٨، ١٠٤، ٧٠٤، ٩٤٢، ٩٣١)، واژگان و ترکيب هايي هستند که قاآني با آن ها تصاويري رنگين ميآفريند و در کارگاه انديشه ي خود، براي توصيف چهره ، لب و اندام معشوق ، شراب ، اشک و ديگر پديده هاي زميني و گسترش دامنه ي تصاوير رنگينش ، بهره ميبرد.
» (فرشيدورد، ١٣٧٣: ٥٢٤) قاآني شيرازي، از اين نوع تشبيه ها که وجه شبه آن ها، رنگ هاي سرخ ، سياه ، سفيد و زرد است ، ١٨ مرتبه بهره برده است .