چکیده:
یکی از مسائل مهم تاریخ ایران، جایگاه خاندان دیوانی و محلی و چگونگی تعامل و روابط آنان با مردم و دولت مرکزی است. خاندان نایبالصدر شیرازی، از خاندان محلی و طریقتمدار شهر شیراز، در دورهی قاجار به شمار میروند که در تحولات سیاسی و فرهنگی این دوره نقش بسزایی ایفا نمودهاند. علل رسوخ این خاندان در اهالی شیراز و تأثیرات فرهنگی و سیاسی آنان مسأله غامض و قابل درنگی است که چندان به آن پرداخته نشده است. نظر به اهمیت بحث، این جستار با کاربست روش توصیفی- تحلیلی، بر آن است جایگاه فرهنگی و سیاسی خاندان نایبالصدر شیرازی در دورهی قاجار را، مورد تبیین و بررسی قرار دهد. یافتههای تحقیق نشان میدهند: مدارا، خوشنامی، مردمی بودن و اقدامات عامالمنفعهی این خاندان، شهرت مردم شیراز به درویشدوستی، در کنار جلب هیئت حاکمهی قاجار و تصدی منصب نایبالصدری شیراز از جمله عوامل رسوخ و نفوذ آنان در اهالی شیراز بوده است. این خاندان با درآمیختن طریقت و سیاست توانستند از حمایت سیاسی و مادی حکومت در راستای اقدامات فرهنگی و سیاسی و در عینحال اشاعهی طریقت خویش بهرهمند شوند. به طوری که با شکلگیری انقلاب مشروطه شاخهی مونسعلیشاهی آن به عنوان اولین منادیان مشروطهطلبی در فارس، با اقداماتی نظیر: تشکیل انجمن اسلامی، مشارکت در تأسیس حزب دموکرات فارس، انتشار روزنامهی احیا، مقاومت در برابر دستاندازیهای انگلیسیها در جنوب، نقش مهمی در ترویج اصول و مبانی مشروطهخواهی و تنویر افکار مردمی در این برههی زمانی ایفا نمودند.
خلاصه ماشینی:
بهطوریکه با شکلگیری انقلاب مشروطه شاخۀ مونسعلیشاهی آن، بهمنزلۀ اولین منادیان مشروطهطلبی در فارس، با اقداماتی نظیر تشکیل انجمن اسلامی، مشارکت در تأسیس حزب دموکرات فارس، انتشار روزنامۀ احیا، مقاومت دربرابر دستاندازیهای انگلیسیها در جنوب، نقش مهمی در ترویج اصول و مبانی مشروطهخواهی و تنویر افکار مردمی در این برهۀ زمانی ایفا کردند.
نورالدین مدرسی چهاردهی در مقالۀ «سلسلۀ نعمتاللهی مونس علیشاهی» به اعضای این طریقت و در مقالهای دیگر، «معصوم علیشاه» در مجلۀ وحید، بهشکلی اجمالی بهمعرفی معصوم علیشاه از اعضای خاندان نایبالصدر شیرازی پرداخته است.
سؤالاتی که این تحقیق درصدد پاسخگویی به آن برآمده این است: عوامل رسوخ و نفوذ خاندان نایبالصدر شیرازی در شیراز دورۀ قاجار چه بوده و چه تأثیری در فرایند تحولات سیاسی و فرهنگی این دوره داشتهاند؟ بهنظر میرسد که انعطاف، نزدیکی به دربار، مردمیبودن این خاندان، درکنار تصدی منصب حکومتی نایبالصدری شیراز تأثیر مهمی در رسوخ و محبوبیت آنان در میان طبقات اجتماعی داشته است.
آنان با پیوند طریقت و سیاست و نفوذ در دربار قاجار توانستند حمایت و اعتماد حکومت را به خود جلب کنند و افزونبر خدمات ارزندۀ فرهنگی و عمرانی در شیراز، در حوزۀ سیاسی نیز با شکلگیری انقلاب مشروطه در فارس با اقداماتی چون تشکیل حزب دموکرات فارس، تأسیس روزنامه در جنوب منشأ خدمات ارزندهای شوند و در تحولات فرهنگی و سیاسی این دوره سهیم شوند.
لذا حضور معصوم علیشاه در شیراز با استقبال بخش قابلتوجهی از مردم این شهر مواجه شد و وی توانست پیروان فراوانی را به طریقت خود دعوت کند که در میان آنان میتوان به شخصیتهای مهمی چون مشتاق علیشاه اصفهانی، فیض علیشاه اصفهانی، فرزندش نور علیشاه، و درویششاه حسنعلی اشاره کرد (معصوم علیشاه 1382: 170-173).