چکیده:
بسیاری از مفاهیم عمیق در اندیشه اسلامی همچون قصاص، در چهارچوب محدودی بهکار گرفته شدهاند. تامل دقیق در آیات قصاص و جلوههای آن در فقه شیعی این پرسش را پدید میآورد که آیا مفهوم قصاص در گسترهای وسیعتر از آنچه امروز شاهدیم، جریان نمییابد؟ این پرسش ما را به تحقیق در آیات قصاص و نیز بررسی جریان این مفهوم در روایات و فقه واداشت.
تحلیل دوباره عمومات بحث قصاص، بررسی روایات وارده در آموزههای گوناگون اخلاقی و فقهی و تحلیلهای دانشمندان بزرگ پیشین، عرصههای جدیدی در این وادی گشود و توجه به سیرههای عقلایی در رعایت تناسب میان برخورد با فرد متخلف و رفتار و وضعیت او، تاکیدی بر صحت برداشتهای تازه است.
اما دستاورد نهایی این مطالعه، توجه به قصاص بهمثابه حکمی اخلاقی و قاعدهای مهم در عرصه روابط اجتماعی است؛ قاعدهای که اخلاقیات در عرصه رفتار بینالملل نیز آن را پذیرفته، در برخی زمینهها حقوق بینالملل نیز بر پایه آن شکل گرفته است. قصاص را بهمثابه قاعدهای در اخلاق اجتماعی باید تلقی کرد و ریشههای این قاعده حقوقی را در آن باید یافت؛ قاعدهای که بدون رعایت آن، حریمها محفوظ نمیماند و رفتارهای آسیبزا کنترل نمیشود.
دستاورد دیگر تحقیق حاضر، رسیدن به قاعدهای پردامنه در حقوق جزاست؛ قاعدهای که نهفقط جنایات علیه اشخاص را دربرمیگیرد، بلکه قصاص را بهمثابه رویکردی در چگونگی تعیین مجازاتهای تعزیری مطرح میکند. این عرصه بدون تعیین معیاری مشخص به حاکم سپرده شده، نوعی عدم انضباط را پدید آورده است.
خلاصه ماشینی:
تحلیل دوباره عمومات بحث قصاص، بررسی روایات وارده در آموزههای گوناگون اخلاقی و فقهی و تحلیلهای دانشمندان بزرگ پیشین، عرصههای جدیدی در این وادی گشود و توجه به سیرههای عقلایی در رعایت تناسب میان برخورد با فرد متخلف و رفتار و وضعیت او، تأکیدی بر صحت برداشتهای تازه است.
قصاص نهتنها ازمنظر فقهی و دامنه شمول آن نسبت به جرایم علیه اشخاص نیازمند بازنگری است، بلکه ازجهت حقوقی و بهمثابه یک رویکرد در تعیین مجازاتها درخور توجهی تازه است و افزونبراین میتواند بیانگر اصلی مهم در عرصه روابط اجتماعی و اخلاقی باشد.
2. قصاص بهمثابه حکمی اخلاقی آیا تلافیکردن و انتقامکشیدن از فرد تجاوزگر، کاری اخلاقی است؟ این پرسش در برابر حکم قصاص خودنمایی میکند؛ بهعبارتدیگر آیا سپردن حق تصمیم درمورد مجازات و حق اعمال مجازات به بزهدیده یا خانواده او کاری اخلاقی و درست است؟ آیا این رفتار تحقیرآمیز با بزهکار، انسانی و اخلاقی است؟ آیا اعمال خشونت و ایجاد رنج شدید جسمانی برای بزهکار، ازلحاظ اخلاقی قابل دفاع است؟ آیا قصاص بهمعنای همسانشدن بزهدیده و بزهکار در انجام رفتاری غیرانسانی نیست؟ حتی اگر ضرورت قصاص را بپذیریم، آیا میتوان از میان سه گزینه قصاص، گرفتن دیه و عفو، به اخلاقیبودن گزینه نخست رأی داد و به انجام آن توصیه کرد؟ برای پاسخ به این پرسشها باید به چند نکته توجه داشت: 1.
ک: کاظمی، [بیتا]، ج3، ص101/ نجفی، 1404، صص37 و 39/ کاشفالغطاء، 1422، ص85/ بحرالعلوم، 1403، ج3، ص276)، ولی این روایات کاملاً با عمومات قصاص متناسب است و میتوان چنین روایاتی را مؤید شمول ادله قصاص درمورد اموال نیز دانست.