چکیده:
بخش عمدهای از نثرهای صوفیانه، نثرهای تعلیمی است که دربردارندهی تعلیم اصول و مبانی اعتقادات دینی و عرفانی از سویی و تبلیغ عرفان و تصوف در میان مردمان عامه و متوسط جامعه از دیگر سو بوده است. به این نکته باید اشاره داشت که یک گونه از نثرهای تعلیمی و تبلیغی مجالس وعظ صوفیانه است. برپایی مجالس وعظ و به تعبیری «مجلس گفتن» در ایران پس از اسلام از رسمهای کهن بوده و به عنوان یکی از راههای فهم تعلیم و تبلیغ اعتقادات دینی و عرفانی به شمار میآمده است. از آن جایی که مخاطبان مجالس وعظ، مردم عوام و متوسط جامعه بوده و آنان را یارای شنیدن استدلالهای عقلی آن چنانی نبوده است، گوینده مجلس کوشیده است تا مطالب را برای آنان حسی و ملموس کند و به جای استدلال با مثال و تمثیل و حکایت و جز آن مطالب را تبیین و تشریح نماید. در این پژوهش، نگارنده بر آن است که با نگاهی به نثر عمدهترین مجالس تعلیمی صوفیه، یکی از بارزترین ویژگیهای این گونه نثرها - فراوانی حکایت، تمثیل و مثال - را بکاود و اهداف و اغراض گویندگان و نویسندگان این مجالس را از کاربرد این ابزار و عناصر مورد بررسی قرار دهد.
Major part of Sufi unparagraphed prose is educational prose that includes training the principles and basics of the religious beliefs and the mystical on the one hand, and promoting the mysticism and Sufism among the common people and the middle, on the other hand. It should be indicated here that a kind of educational and promotional unparagraphed prose of the gatherings is Sufi preaching. Holding preaching meetings and in a sense, “parliamentary accountability " was an ancient tradition in Iran after Islam and has been considered as a method of understanding the education and promotion of the religious and mystical beliefs. Since the audiences of the preaching assemblies were the common people and the middle and had no ability to perceive the rational arguments like that, eloquent has been attempted to utter the issues in a tangible and perceivable manner for them and was trying to make clear and explain the topics using examples, parables, anecdotes and such cases instead of ratiocinate. In this study, the author, by looking at the prose of Sufi educational assemblies, intends to analyze the plurality of anecdote, parable and allegory, one of the most obvious features such unparagraphed prose and also to investigate of the eloquent and scribes’ objectives and purposes applying these tools and elements in those meetings.
خلاصه ماشینی:
بیشک، شاعر یا نویسنده توانا، در اثر خویش اقتضای حال خوانندگان را در نظر دارد و اثر را به گونهای تدوین و تنظیم میکند که خوانندگان آن را بفهمند و بپسندند به ویژه اگر هدف، تعلیم و تبلیغ فکر یا اصول و مبانی مکتبی باشد» (غلامرضایی، 1388 : 351) در این میان نویسندگان عرفان و تصوف هر جا که خواستهاند موضوعی دشوار و پیچیده را بیان کنند، با ذکر داستان یا تمثیل و مثالی آن را توضیح داده و مخاطب خویش را قانع ساخته و بعضی از آنان در این امر پای فشردهاند.
(همان : 491) در این پژوهش نگارنده سعی کرده است که ابتدا بحثی دربارهی مجلسگویی و مجلس نویسی با استناد به آثار برتر منثور تعلیمی، عرفانی ارائه دهد و سپس به یکی از ویژگیهای عمدهی این گونه آثار، استفاده از ابزار کار آمد تمثیل و حکایت بپردازد.
(زرین کوب، 109:1362) جالب این است که بسیاری از واعظان و مجلس گویان از عالمان و عارفان زمانه خویش بودهاند و از آنان تألیفات و تقریرات در خور و شایستهای باقی مانده است که اکنون به اختصار به چند نمونه از آنان اشاره میشود: ابو سعید ابی الخیر یکی از مجلس گویان ماهر و زبر دست در ادب عرفانی فارسی است آن گونه که از اسرار التوحید بر میآید، مجالس ابو سعید را در زمان حیات او به همان گونه که در خانقاه یا در جمع القا میکرده است.