چکیده:
یکی از موضوعات قابل بررسی در بحث اشتراک لفظی در زبان عربی، کلماتی هستند که بر دو معنای متضاد دلالت دارند. برخی محققان از قدما و متاخران از وجود این کلمات در زبان عربی دفاع کرده و برخی دیگر در صدد انکار یا محدود نمودن دایره آنها برآمدهاند. از آنجا که وجود چنین کلماتی در قرآن کریم به جهت اشتمال بر دو معنای متضاد میتواند موجب برداشتهای متفاوتی از آیه گردد، توجه به نقش تفسیری آنها و رویکرد مفسران ادیب و لغت شناس، از نظر قبول یا رد، دارا بودن معنای ضد، ضروری است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، رویکرد نظری لغتشناسان راجع به این کلمات را بررسی و ضمن معرفی کلمات مشهور در کتب اضداد، نقش تفسیری و معانی لغوی هر یک از آنها را مورد بررسی قرار داده است. نتایج به دست آمده نشان میدهد که لغتشناسان تعداد قابل توجهی از این کلمات را با طرح دلایل ادبی و لغوی از دایره کلمات اضداد خارج مینمایند. بر اساس نظر محققان و نیز با توجه به بررسی لغوی و تفسیری این کلمات در آیات قرآن کریم، میتوان گفت که "پیدایش ضدیت در معانی کلمات اضداد"، پدیدهای است که در اثر عوامل مختلفی به کلمه عارض شده و توجه به کاربرد کلمه در جمله و قراین و سیاق موجود در کلام، نقش مهمی در دریافت مقصود چنین کلماتی دارند.
One of the topics that can be investigated when it comes to homonyms in Arabic relates the words denoting two opposite meanings, which are known as auto-antonyms. Some, both old and recent, scholars have supported the existence of such words in Arabic whereas some other scholars have denied the presence of such words or have considered them as limited. Since the presence of such words in the Holy Qur'an can lead to different interpretations of ayahs, it seems quite necessary to explore the interpretive roles of auto-antonyms. The current study, employing a descriptive-analytical approach, therefore, aims to investigate the theoretical approach of philologists regarding auto-antonyms and while introducing well-known auto-antonyms in books of antonyms, it explores their interpretive roles and lexical meanings. The results revealed that philologists have excluded a large number of such words from the lexicon of auto-antonyms for literal and lexical reasons. According to scholars and given the lexical and interpretive examination of such words in the Holy Qur'anic ayahs, it can be said that “the appearance of opposition in the meanings of auto-antonyms” is a phenomenon formed because of different factors, and attention to the function of the words in any given sentence as well as the context and register present in the discourse play key roles in grasping the meanings of such words. <br />
خلاصه ماشینی:
٢. پیشینه در خصوص تحقیق و بررسی واژگان اضداد، نخستین بار خلیل بن احمد فراهیدی(م ١٥٧ق ) به تضاد در معنای کلمات توجه کرد (طیب حسینی، ١٣٩٥: ١٦٣) اما به طور کلی نگاشته هایی را که در مورد کلمات اضداد به رشته تحریر درآمده اند میتوان در سه بخش مورد بررسی قرار داد: الف ) کتبی که منحصراً به گردآوری این کلمات پرداخته و غالباً تحت عناوینی مانند "الاضداد" به رشتۀ تحریر درآمده اند، که دکتر حسین نصار در کتابی تحت عنوان "مدخل تعریف الاضداد" به فهرست و شرح محتوای بیست و سه کتاب که در این خصوص نگارش شده اند، پرداخته است .
٣. دیدگاه های دانشمندان در باب وجود کلمات اضداد در زبان عربی در اولین تقسیم بندیهایی که برای رابطۀ میان واژه و معنای آن در کلام عربی در نظر گرفته شده است ، واژگان اضداد در زمرة مشترک لفظی و از نوع الفاظی به شمار آمده اند که در عین وحدت کلمه دلالت بر دو معنای متضاد میکردند (ابن قنبر،بی تا، ج ١: ٢٤).
وی بازگشت معانی بسیاری از کلمات را به اصل واحد باز میگرداند و در مورد تعداد کمی از واژگان اضدادی که برای آنها تعلیلی نیافته بود معتقد است که : «آمدن دو لغت متباین به جهت حذف و اختصاری است که در کلام ایجاد میشود تا جایی که دو کلمه مشتبه شده و علت آن بر شنونده پنهان میماند و در تأویل معنای آن به خطا میافتد» (سیوطی، ١٤١٦ق : ٢٩٩) و از طرفداران این قول در میان معاصران منصور فهمی است که قول ابن درستویه را تأیید کرده حذف و اختصار و قلب و ....