چکیده:
مساله اراده الهی جایگاه ویژه ای در منظومه مباحث خداشناسی و انسان شناسی دارد. محقق خویی در مباحث اصولی به واکاوی این مساله در پرتو نظریه سلطنت نفس پرداخته است. از رهگذر این جستار، مشخص می دشود که به باور محقق خویی، مفهوم «اراده» با مفهوم «علم» تغایر مفهومی دارد و نمی توان آنها را به یکدیگر برگرداند؛ چنانکه مفهوم «اراده» با مفهوم «ابتهاج» نیز تغایر مفهومی دارد. محقق خویی در سایه نظریه سلطنت نفس به تبیین اراده الهی پرداخته و اراده الهی را سلطنت فعلی الهی و جزء صفات فعلی الهی قلمداد مینماید. این در حالی است که مبانی نظریه سلطنت نفس در تفسیر اراده الهی قابل پذیرش نبوده و انحصار اراده الهی در اراده فعلی نیز صحیح نیست. مطابق دیدگاه برگزیده، اراده الهی در شمار مفاهیم فلسفی است. منشا انتزاع «اراده ذاتی الهی»، ذات فاعل همراه با رهایی از فشارهای داخلی و خارجی است؛ چنانکه منشا انتزاع «اراده فعلی الهی»، فعل نفسانی همراه با قیود مذکور است.
خلاصه ماشینی:
محقق خویی در پرتو نظریه سلطنت نفس به تبیین حقیقت اراده الهی پرداخته که مؤلفههای دیدگاه وی از این قرار است: تغایر مفهومی «اراده» و «علم الهی» به باور محقق خویی، مفهوم «اراده» با مفهوم «علم» تغایر مفهومی دارد و نمیتوان آنها را به یکدیگر برگرداند.
محقق خویی در ارزیابی این دیدگاه، نکاتی را ذکر نموده است: نخست اینکه تفسیر اراده به «علم به نظام اصلح» و بازگرداندن صفت اراده به صفت علم صحیح نیست؛ زیرا مفاهیم صفات الهی با یکدیگر تباین دارند و مفهوم اراده با مفهوم علم متفاوت است (خویی، 1430ق، ج1، ص376).
اما هیچکدام از این اصول قابل پذیرش نیست؛ زیرا اولا تفسیر اراده انسان به «شوق نفسانی» تنها یکی از دیدگاههایی است که از سوی فلاسفه ارائه گردیده است، درحالیکه در مقابل، برخی فلاسفه انفعالیانگاری اراده را نقد نموده و آن را فعلی از افعال نفس قلمداد نمودهاند.
در پرتو نکات بالا روشن میگردد که تفسیر محقق خویی از اراده الهی قابل قبول نبوده است و مبانی آن نهتنها در حوزه سلطنت الهی، بلکه در حوزه افعال ارادی انسان نیز قابل پذیرش نیست.
علامه طباطبایی براین باور است که منشأ انتزاع اراده فعلی الهی، یا خود افعال خارجی است و یا اراده فعلی الهی از حضور علت تامه فعل انتزاع میشود؛ مثلا وقتی فاعل همه اسباب تحقق فعل را جمع نماید، گفته میشود که او فعل را «اراده» مینماید (طباطبایی، 1385، ج4، ص1161).
4. دیدگاه محقق خویی قابل پذیرش نیست؛ زیرا طرح نظریه سلطنت نفس در مقابل دیدگاه مشهور فلاسفه در حوزه افعال ارادی انسان بر پذیرش چند اصل استوار است: نخست اینکه اراده انسان، شوق نفسانی است.