چکیده:
یکی از مهمترین جلوههای فرهنگ و تمدّن بشری بیشک کاغذ است. نقشی که کاغذ در زندگی، فرهنگ، و دانش بشری ایفا کرد بسیار بااهمیت است. قبل از ساخت کاغذ، فراگیری علوم و دانش محدود به طبقهٔ خاصی از جامعه بود؛ زیرا مواد نوشتاری قبل از اختراع کاغذ به علت گران بودن، تولید کم و حمل و نقل سخت امکان این را نمیداد که طبقات مختلف بتوانند به علوم مختلف روی بیاورند. بعدها اما اختراع کاغذ موجب شد تا علوم به نوعی فراگیرتر شوند. آشنایی مسلمانان با کاغذ در قرن 2ق یک رویداد مهم در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بود. این که تا قبل از اختراع کاغذ مردمان چه موادی را برای نوشتن به کار میبردند؟ کاغذ برای اولینبار در کجا و توسط چه کسی ساخته شد؟ مسلمانان چگونه با کاغذ آشنا شدند و آن را فراگرفتند و به چه صورت آن را گسترش دادند؟ و نیز این پرسش اصلی که سیر تطور کاغذ در دوران اسلامی چه مراحلی را طی کرده است؟ میتواند ابهامات مهم این پژوهش باشد. در نتیجه، نشان داده شد که در دوران اسلامی با انواع مختلفی از کاغذ -نظیر کاغذ منسوب به شهرها یا منسوب به اشخاص و ...- مواجهیم. مسلمانان به کاغذ به سبک چینی اکتفا نکرده و با آهار و مهره کردن و مسطراندازی کاغذ مهر خود را ثبت کردند.
خلاصه ماشینی:
مراحل ساخت پارشمن به این صورت بود که ابتدا پرز و موهای زائدی که در پوست وجود داشت را جدا میکردند سپس آنها را با آب شستشو میدادند و بعد روی تخته چوبی پهن میکردند تا خشک شود.
طبیعی بود که رقابت شدیدی در آن دوران بین کاغذ و دیگر مواد نوشتاری، از جمله پاپیروس و پارشمن، وجود داشت و محتمل است که مسلمانان هنوز پاپیروس یا پارشمن را به دلیل ماندگاری آن بر کاغذ، خصوصاً برای کتابت قرآن، ترجیح میدادند.
اما با گسترش صنعت کاغذ و ساخت کارگاههای کاغذسازی در دمشق و بغداد و همچنین به دلیل سبک و نرم بودن و حمل آسان آن با تعداد زیاد، باعث شد در قرن چهارم کاغذ جایگزین خوبی برای دیگر مواد نوشتاری شود.
خراسان بزرگ نیز هم به عنوان اولین منطقهای که در آن فن کاغذسازی رونق گرفت (سمرقند)، هم به دلیل مرکزیت حکومت طاهریان و سامانیان و نیز تلاشی که امیران این سلسله برای گسترش کاغذ انجام دادند -که خود باعث شد چند نوع کاغذ به امیران این حکومتها منتسب شود- یکی از مهمترین مناطق تولید کاغذ به حساب میآمد.
طرز تهیهٔ کاغذ به شیوهٔ سنتی به این شکل بود که گیاه نی را در آب خیس می کردند، مرطوب کردن آن باعث میشد که باد کند سپس با دست یا چوب ورز میدادند، بعد زیر آفتاب پهن میکردند تا خشک شود.
یک نوع کاغذ مرغوب نیز در اصفهان قرن سیزدهم تولید میشد که به «چهاربغل» معروف بود، مقصود کاغذی است در قطع بزرگ (افشار، 1377: 253).