چکیده:
دوران حدودا چهل ساله لشکرکشیهای مغولان به ایران و سرزمینهای همجوار آن یکی از دورانهای پرحادثه تاریخ است و به همین جهت توجه جدّی مورّخان را به خود جلب نمود. آنان افزون بر شرح این لشکرکشیها کوشیدهاند سالشمار و زمان این لشکرکشیها را نیز ثبت کنند. با اینحال، گزارشهای آنها در این مورد یعنی زمان وقوع رویدادهای مرتبط با لشکرکشیها با اختلافاتی گاه قابلتوجه همراه بوده است. بر اساس چنین فرضی پژوهش حاضر میکوشد تا با روش کتابخانهای و رویکرد توصیفیـ تحلیلی به مقایسه گزارشهای منابع تاریخی نوشته شده در ایران، عراق و مملوک (مصر و شام)، در خصوص گاهشمار لشکرکشیهای مغولان بپردازد و به این پرسش که چه اختلافات و تشابهاتی در ثبت گاهشمار این لشکرکشیها مشاهده میشود، پاسخ دهد. از مطالعه و مقایسه گزارشهای این منابع چنین برمیآید که در دوره لشکرکشیهای چنگیزخان (616-621 ق) مورّخان ایرانی نسبت به مورّخان ساکن در عراق و قلمرو مملوکان نقش پر رنگتری ایفا نمودهاند و در دوره لشکرکشیهای پس از چنگیزخان تا لشکرکشی هولاکو (624-651 ق) نقش تاریخنگاران عراق بارزتر بوده و در نهایت در دوره لشکرکشیهای هولاکو (651-658 ق) وقایعنگاران مملوک نقش مهمی در ثبت زمان این لشکرکشیها داشتهاند.
خلاصه ماشینی:
ثبت زمان لشکرکشی - های این دوره در منابع ایرانی عراقی و شامیـ مصری با تفاوت هایی همراه است ؛ فتح شهر اترار به عنوان شرقیترین شهر قلمرو خوارزمشاهی در منابع ایرانی به صورت های گوناگون و با میزان اختلافاتی به ثبت رسیده است ؛ جوزجانی محاصره این شهر را در اواخر ٦١٦ ق عنوان نموده (جوزجانی، ١٣٤٣: ١٠٥/٢) و از دسته همین منابع رشیدالدین این زمان را به اواخر پاییز یعنی حدود رمضان سال اژدها برابر با ٦١٦ ق (رشیدالدین ، ١٣٧٣: ٤٨٨/١) و فصیح خوافی این رویداد را در ذیل حوادث ٦١٦ ق (فصیح خوافی، بیتا:٢٩٠/٢) اختصاص داده اند؛ اما فتح این شهر در منابع عراق نیز انعکاس یافته ، چنان که تنها ابن اثیر بدون ارائه گاه شماری دقیق به تسخیر این شهر در سال ٦١٧ ق اکتفا نموده است (ابن اثیر، ٢٥٣٥: ١٣٢/٢٦) و منابع مملوک (مصر و شام ) همچون برخی منابع مورخان ایرانی مانند نسوی و جوینی اشاره ای به زمان این رویداد ننموده اند.
در توصیف و ارائه گاه شمار فتح سمرقند با توجه به اهمیت موضوع هر سه دسته از مورخان ایرانی عراقی و حتی مملوک به طور نسبی دقت لازم را داشته اند؛ گرچه همچنان اختلاف هایی در جزئیات وجود دارد؛ جوزجانی زمان آن را روز عاشورا یعنی دهم محرم ٦١٧ ق جوینی در ربیع الاول ٦١٨ ق و رشیدالدین برابر با بهار موغایییل در ذیالحجه ٦١٨ ق نوشته اند (جوزجانی، ١٣٤٣: ١٠٧/٢؛ جوینی، ١٣٨٥: ٩٦/١؛ رشیدالدین ، ١٣٧٣: ٥٠٠/١)؛ این در حالی است که ابن اثیر (عراقی) زمان آن را در محرم ٦١٧ ق (ابن اثیر، ٢٥٣٥: ١٤٧/٢٦) و ابن عبری (شامی/ مملوک) بدون ذکر سال وقوع تنها به ذکر ماه ربیع - الاول (ابن عبری، ١٣٧٧: ٣٢٥) بسنده نموده است .