چکیده:
طباع تامّ مفهومی برگرفته از یک حکایت هرمسی است که نزد اشراقیون از جمله حقایق نوری و ربالنّوعی بشمار میرود. اتحاد میان نفس و ربالنّوع (عقل) از رهگذر تزکیه، ریاضت و رها شدن از عالم برازخ و تجرید رخ میدهد. این اندیشه که پیش از سهروردی در آراء ابوالبرکات بغدادی و دیگران نیز سابقه داشته است، از سوی ملاصدرا و شاگردانش تفسیر و تبیین شد. ملاصدرا طباع تامّ را صورت واحد عقلی و بالاترین مرتبه از مراتب وجودی انسان میداند که دارای بیشترین درجه تجرّد است. وی این مرتبه را «روحالقدس» مینامد و تصریح میکند که میان نفس و طباع تامّ هیچگونه مغایرتی وجود ندارد و اساسا همه هویت نفس انسانی به طباع تامّ او بازمیگردد. طباع تامّ اگرچه با تعالیم هرمسی پیوند دارد، اما از ریشههای خسروانی آن نیز غافل نمیتوان بود. در تعالیم مزدیسنایی، از اطوار و شئون نفس سخن رفته که بالاترین آن، فروشی یا فروهر است. فروهر، اصل آسمانی یا وجهی از مینوی خرد است که خود را بر پارسا مینماید و معارف را به او میآموزد. نوشتار حاضر، پس از بررسی آراء فلاسفه اسلامی در باب طباع تامّ در پی این است که نشان دهد این مفهوم ریشه در خمیره ازلی حکمت دارد که مطابق تبارشناسی سهروردی در دو شاخه شرقی و غربی حکمت، یعنی هم در تعلیم هرمسی (شاخه غربی) و هم در تعلیم خسروانی (شاخه شرقی) جزو اساسیترین مبانی معرفتشناسی بوده و سهروردی، در پی مقصود اشراقی خود، یعنی احیای خمیره ازلی با طرح مفهوم طباع تامّ، حکمت خسروانی و حکمت هرمسی را جمع کرده و ملاصدرا نیز در این زمینه بر پی وی پوییده است.
خلاصه ماشینی:
در این نوشتار، پس از بررسی مفهوم طباع تام در فلسفه اسلامی، بویژه در آراء و آثار سهروردی و ملاصدرا، به تبیین معنی و مفهوم «فروهر» در ایران باستان پرداخته شده و سپس با مقایسه تطبیقی این دو، نشان داده شده که تعلیم مزدایی و تعلیم هرمسی هر دو برآمده از خمیره ازلی حکمت هستند و با دو لفظ مختلف اصل آسمانی و حقیقت نفس انسانی را نشان دادهاند.
سپس برای اثبات این معنی، اشارات حکمای یونان مانند انباذقلس و آغاثاذیمون درباره ارباب انواع را شاهد میآورد و به مکالمه هرمس با یک ذات روحانی اشاره میکند که معارف را به او القاء کرد و خود را طباع تام ( ) او نامید: «ان ذاتا روحانیه القت إلی المعارف، فقلت لها: من انت؟ فقالت: أنا طباعک التامه» (همان: 646).
بر طبق دریافت سهروردی این مناجات مستقیما مأخوذ از وحی وارد بر هرمس است و طباع تام همان فرشته شخصی یا روح نیک (اگاثودایمون) (Agathos Daimon) در سنت هرمسی است که جفت آسمانی سالک بشمار میرود( ).
در پی رازآموزی پیر، لوح نفس سهروردی متنقش به اسرار الهی میگردد که در بیان نگنجد و پس از آن تا بدان حد ارتقا مییابد که هر سؤال دشواری را از عقل فعال میپرسد، او پاسخ میدهد و شیخ درنهایت با اشارت پیر درمییابد که هم منشأ همه این الهامات و تعالیم، نافث قدسی و روحالقدس است که خود کلمه ایزدی است و هم «هر چه در این عالم سافل پدید میآید از ناحیه اوست و هر چه در هر چهار ربع عالم سافل میرود از پر جبرئیل حاصل میشود» (همان: 3/217).