چکیده:
در گذشته، بسیاری از گونههای فارسی از جمله دو لهجة معیار و اصفهانی، در انتهای واژههای خود، داری واکة افتاده /a/ بودند. این واکه، بر اثر یک تحول «درزمانی» یک درجه افراشته شده و به واکة /e/ تبدیل شده است. این فرایند به طور همزمانی، اما در بافتهای دیگر، در لهجة اصفهانی نیز به گونهای زایا رخ میدهد که یکی از ویژگیهایی این لهجه به شمار میرود. یافته های پژوهش پیش رو نشان می دهد که بر پایة یک فرایند اختیاری معکوس- که «معکوسشدگی قاعده» نامیده میشود، در زبان فارسی در بافت پیش از واژة «را» با تلفظ گفتاری [ro] و در بافتهای گوناگونی و در گفتار گویشوران میانسال و مسنتر لهجة اصفهانی، واکة /e/ به واکة [a] تبدیل میشود. علت اولیة رخ داد این فرایند در لهجة اصفهانی «تصحیح افراطی» است که خود ناشی از مقایسه این لهجه با گونة معیار، یعنی لهجة تهرانی است. این امر به علت ای مذهبی، احترام، وجهه و اعتبار اجتماعی رخ میدهد. هدف این پژوهش توصیفی- تحلیلی که در چارچوب نظریه بهینگی(Prince & ; Smolensky, 1993[2004]) انجام شده، معرفی و بررسی «معکوسشدگی قاعده» در این دو گونة زبان فارسی است. رخداد این فرایند اختیاری با بهرهگیری از رویکرد رتبهبندی آزاد مورد تحلیل قرار گرفته است که در آن یک درونداد با دو برونداد دستوری انطباق دارد.
خلاصه ماشینی:
یافتـه هـای پـژوهش پــیش رو نشــان مــیدهــد کــه بــر پایــۀ یــک فراینــد اختیــاری معکــوس - کــه «معکوس شدگی قاعده » نامیده میشود، در زبان فارسی در بافت پیش از واژة «را» با تلفظ گفتاری [ro] و در بافت های گوناگونی و در گفتار گویشوران میان سـال و مسن تر لهجۀ اصفهانی، واکۀ /e/ به واکۀ [a] تبدیل میشود.
a → e / ─ # مدرسی (١٩٨٩ ,Modarresi) در این زمینه می نویسد: روند تبدیل /a/ به /e/ در پایـان واژه هـای فارسـی (مانند بنـده ، خنـده ، خانـه و غیـره ) در منـاطق مختلف ایران در مراحل تحولی متفاوتی قرار دارد؛ در برخی مناطق مانند تهران ، ایـن رونـد بـه طور کامل عمل کرده و به مرحلۀ پایانی خود رسیده است .
تعامل این دو محدودیت در رتبه بندی (٧)، عامل تبدیل درزمانی واکۀ /a/ به ]e[ در انتهای واژه های زبان فارسی است : ]IDENT[low < رخداد این فرایند درزمانی برای نمونه در واژة «خنده » در تابلوی زیر مورد تحلیـل قـرار گرفتـه است : جدول ٢:تابلوی تبدیل درزمانی واکۀ/a/به ]e[ {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} همان گونه که مشاهده می شود، گزینـۀ (b) بـه علـت داشـتن واکـۀ ]a[ در انتهـای واژه محـدودیت نشان داری ]a* را نقض کرده است .
فرضیۀ دوم - واکۀ /a/ در انتهای این قبیل واژه های زبان فارسی پیش تر طی یک فرایند درزمانی بـه واکۀ /e/ تبدیل شده است .