چکیده:
یکی از مسائل مهم و معتنابه در مباحث فقهی ما نقش تعدد جرم و تکرار آن در تغییر و تشدید مجازاتها میباشد، که نه بهطور مستقل و عام، بلکه در تکتک برخی از حدود بدان توجه شده، ولی در متون حقوقی جدید بهطور مستقل و در مباحث عام حقوق جزاء، در قالب عواملمشدده مطرح گردیده است. عموم فقها این بحث را در مورد هر یک از حدود بهطور جداگانه آوردهاند، هرچند که برخی قائل به نقش مشابه تاثیر تکرار در نحوه مجازات برخی از حدود شدهاند. موضوع اصلی مورد بحث در این مقاله بررسی نقش تکرار اعمال مستوجب حد در تبدیل «حد» تعیینشده به مجازات «مرگ» میباشد که عموم فقها با تفاوتهایی، قائل به آن شدهاند و همانگونه که میدانیم واکاوی سیر تحولات نگاه به این موضوع در آرای فقهای متقدم تا زمان معاصر و درنهایت تطبیق آرای فقهای متقدم و متاخر با آرای یکی از فقهای نواندیش سده یازده هجری یعنی ملامحسن فیضکاشانی در مفاتیح الشرایع، میتواند روشنگر دیدگاه ویژه و دقیق موجود در تاریخ فقه شیعه و سیر تطورات آن باشد که به خاطر اهمیت آن تبدیل به یک موضوع مهم و مستقل در حقوق معاصر گردیده است، مخصوصا آنکه درنهایت مشخص میشود که نگاه ایشان با لحاظ تکتک موارد حدود به آرای برخی از فقهای معاصر نظیر آیت اللّه خویی و با لحاظ نگاه کلی به حدود (البته با استثناء کردن زنا) به آخرین تحولات حقوق جزای وضعی نزدیک میباشد.یکی از مسائل مهم و معتنابه در مباحث فقهی ما نقش تعدد جرم و تکرار آن در تغییر و تشدید مجازاتها میباشد، که نه بهطور مستقل و عام، بلکه در تکتک برخی از حدود بدان توجه شده، ولی در متون حقوقی جدید بهطور مستقل و در مباحث عام حقوق جزاء، در قالب عواملمشدده مطرح گردیده است. عموم فقها این بحث را در مورد هر یک از حدود بهطور جداگانه آوردهاند، هرچند که برخی قائل به نقش مشابه تاثیر تکرار در نحوه مجازات برخی از حدود شدهاند. موضوع اصلی مورد بحث در این مقاله بررسی نقش تکرار اعمال مستوجب حد در تبدیل «حد» تعیینشده به مجازات «مرگ» میباشد که عموم فقها با تفاوتهایی، قائل به آن شدهاند و همانگونه که میدانیم واکاوی سیر تحولات نگاه به این موضوع در آرای فقهای متقدم تا زمان معاصر و درنهایت تطبیق آرای فقهای متقدم و متاخر با آرای یکی از فقهای نواندیش سده یازده هجری یعنی ملامحسن فیضکاشانی در مفاتیح الشرایع، میتواند روشنگر دیدگاه ویژه و دقیق موجود در تاریخ فقه شیعه و سیر تطورات آن باشد که به خاطر اهمیت آن تبدیل به یک موضوع مهم و مستقل در حقوق معاصر گردیده است، مخصوصا آنکه درنهایت مشخص میشود که نگاه ایشان با لحاظ تکتک موارد حدود به آرای برخی از فقهای معاصر نظیر آیت اللّه خویی و با لحاظ نگاه کلی به حدود (البته با استثناء کردن زنا) به آخرین تحولات حقوق جزای وضعی نزدیک میباشد.
خلاصه ماشینی:
جدول 1: خلاصه آراء متقدمین از فقهاء فقیه اثر زنا لواط سحق قیادت قذف شرب خمر ارتداد توضیحات شیخ صدوق المقنع سوم ـ ـ ـ تکرار حد سوم ـ همو الهدایه چهارم ـ ـ ـ ـ ـ ـ شیخ مفید المقنعه چهارم - مثل لواط - - سوم - در مساحقه با قید اینکه اگر توبه نکند و اصرار داشته باشد بدون ذکر دفعات سید مرتضی الانتصار چهارم به اجماع امامیه - - - - سوم - در هر دو مورد امامیه متفرد هستند ابو صلاح حلبی الکافی فی الفقه چهارم چهارم - - - سوم - سلار دیلمی المراسم چهارم - بدون ذکر تعداد قائل به قتل شده - - سو م - شیخ طوسی مبسوط چهارم ـ ـ ـ ـ چهارم چهارم همو خلاف پنجم ـ ـ ـ پنجم به اجماع چهارم به اجماع شیعه چهارم به اجماع فرقه همو نهایه چهارم چهارم ـ ـ ـ سوم ـ در باب زنا و لواط به نقل صاحب کشف اللثام ابن براج مهذب چهارم چهارم احتمالا چهارم ـ چهارم سوم ـ ابن حمزه الوسیله چهارم ـ ـ ـ ـ تکرار حد ـ ابن زهره غنیه چهارم احتمالا شبیه زنا شبیه زنا چهارم پس از توبه دادن چهارم معتاد شرب سوم به اجماع ـ ابن ادریس سرائر سوم به اجماع سوم سوم ـ ـ سوم ـ ادامه جدول 1: خلاصه آراء متقدمین از فقها فقیه اثر زنا لواط سحق قیادت قذف شرب خمر ارتداد توضیحات محقق حلی شرایع الاسلام أولی چهارم أشبه چهارم چهارم ـ أولی چهارم سوم سوم و چهارم همو المختصر النافع أحوط چهارم أشبه چهارم چهارم ـ چهارم سوم ـ علامه حلی ارشاد الاذهان چهارم و سوم چهارم و سوم چهارم ـ چهارم چهارم چهارم همو تبصره المتعلمین سوم و چهارم چهارم چهارم ـ چهارم چهارم ـ همو مختلف الشیعه چهارم چهارم چهارم ـ چهارم سوم ـ شهید اول اللمعه الدمشقیه ظاهرا چهارم چهارم أحوط چهارم ـ چهارم چهارم ـ ابنفهدحلی المهذب البارع چهارم چهارم چهارم ـ چهارم سوم أوثق ـ علامه بحرانی غایه المرام چهارم چهارم چهارم ـ ـ سوم و چهارم چهارم مشهور ابنابی جمهور احسائی الاقطاب الفقهیه قائل به قتل مرتکبان همه کبایر در مرتبه چهارم و بعد از سه مرتبه تعزیر شهید ثانی الروضه البهیه ظاهرا چهارم چهارم أحوط چهارم ـ ـ أقوی سوم ـ محقق اردبیلی مجمع الفائده و البرهان أشهر چهارم و أوسط سوم چهارم چهارم ـ چهارم سوم گرایش به چهارم جمعبندی دیدگاه متقدمان و جدول شماره 1 در تحلیل دیدگاه فقهای متقدم دو نکته مهم زیر قابل مشاهده است: اول، عموم فقهای متقدم در مسائلی نظیر زنا، لواط، سحق، قیادت، قذف و ارتداد قائل به قتل در مرتبه چهارم شدهاند و مستند آنان چنانکه دیدیم اجماع، اخبار و روایات، بنای حدود بر تخفیف، نزدیکتر بودن حکم به احتیاط و حفظ دماء، مقایسه با عبد (کشتن عبد در نوبت هشتم تکرار) و مقایسه برخی موارد نظیر شرب خمر با زنا (بهلحاظ خفیفتر بودن گناه آن اعمال) دانستهاند.