چکیده:
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (۰۴۴۰-۳۶۲.) از علمای بزرگ و از ریاضیدانان و منجمان شرق
است. تالیفات این مره بزرگ به زبان عربی به عنوان زبان علمی عالم اسلام و ایران بوده است. التّفهیم
لاوائل صناعة النّنجیم یکی از تالیفات آبوریحان بیرونی که در سال ۰۴۲۰. ق. و در غزنه و زمان
پادشاهی محمود غزنوی نوشته شد و دو متن فارسی و عربی از آن موجود است. هدف محققان در
این مقاله» بررسی و نقد التفهیم ابوریحان بیرونی از نظر موضوع و پردازش کتاب و روش کار آن نیز
به شیوه تحلیل محتوا و بررسی اسنادی میباشد. کتاب التفهیم با گفتاری پیرامون هندسه آغاز
میشود و سپس به شمار(حساب) میپردازد. گفتار سوم پیرامون حالهای آسمان و زمین» با
فصلهایی پیرامون سیارهها و ستارههاء خشکیها و دریاهاء ماه و سال و گاه شماری, است. گفتار
چهارم پیرامون اسطرلاب است. پس از این پیشنیازها به گفتار پنجم میرسیم که پیرامون قانونهای
اخترشناسی است. بیرونی در آغاز گفتار پنجم» به پیشنیاز بودن گفتارهای پیشین برای فراگیری این
قانونها اشاره میکند.
خلاصه ماشینی:
" برخی برابرهای فارسی که در کتاب التفهیم آمده است : آغازیدن (شروع کردن )، آماس (ورم )، آمده (حاصل شده )، آموختن (تعلم )، آمیختگی(ختلاط )، شمار(حساب )، ستاره شمار(منجم )، اندیشیدن (تفکر)، وام (دین و غرض )، بالا و فرود(صعود و هبوط )، بایست ها(شروط )، باستانی(قدیم )، بد بزرگ (نحس اکبر)، بدخرد(نحس اصغر)، برابر(مساوی)، برتر(عالیتر)، برج سخنگو(برج ناطق )، بسودن (لمس کردن )، بسیار پهلو(کثیر الاضلاع )، بلندی(ارتفاع )، بهره (نصیب )، پاس داشتن (مراقبت )، پسین (آخرین )، پلیدی(نجاست )، پنجه (خمسه )، پهلو(ضلع )، پیشین (قدیم )، پیکر(صورت و هیئت )، پهنا(عرض )، تابستانی(صیفی)، تابش (شعاع )، تاوان (غرامت )، تربیع چپ (تربیع ایسر)، تربیع راست (تربیع ایمن )، تربیع ثانی(تربیع دوم )، جای(مکان )، جایگاه (موضع )، جداکردن (تمیز دادن )، جشن (عید)، جفت (زوج )، جنبان (متحرک)، چندی(کمیت )، چگونگی(کیفیت )، چهارپهلو(چهارضلعی)، خرچنگ (سرطان )، خرس بزرگ (دب اکبر)، خوشه (سنبله )، درازا(طول )، دهگان (عشرات )، دین (شریعت ) راست پای(متساوی الساقین )، راست پهلو(متساوی الاضلاع )، راست زاویه (قائم الزاویه )، رگ ها(عروق )، روزگار(عهد)، رونده (سیاره )، زاویه درونی(زاویه داخلی)، زاویه بیرونی(زاویه خارجی)، زاویه تیز(زاویه حاد)، زاویه گشاده (زاویه منفرجه )، زردی(یرقان )، زمین لرز(زلزله )، زیانکار(ضرر کننده )، زیرین (سفلی و تحتانی)، ژرف (گود و عمیق ، ژرفا(عمق )، ژرف نگر(عمیق النظر و پرفکر و پرمغز)، سپرز(طحال )، ستردن (زایل کردن )، سرشت (طبع )، سگ بزرگ (کلب اکبر) سه دیگر(سوم در عدد ترتیبی)، شش پهلو(مسدس )، شکوه (جاه و جلال )، شمار(حساب )، شمارگر(محاسب )، طاق (عدد فرد)، کاریز(قنات )، کرانه (ساحل )، کژدم (عقرب )، کشت و درو(زرع و حصاد)، کمان (قوس )، گدازنده (مذاب )، گرفتگی(کسوف و خسوف )، گرمابه (حمام )، گره (عقده )، گزیدن (اختیار کردن )، لاژورد(لاجورد)، مادینه (مونث )، مانندگی(شباهت )، میان (وسط )، ناپالوده (ناخالص )، ناهموار(ناصاف )، نرینه (مذکر)، نزدیکی(قرب )، نیاز(احتیاج )، نیاکان (اجداد)، همچند(مساوی).