چکیده:
مقاله حاضر پژوهشی در باب انگاره نیروی اعجازآمیز کلام ایزدی در آفرینش جهان است. این انگاره کهن، که بخشی از آن پیش از ظهور اسلام در نظام های دینی مختلف خاور نزدیک تبلور پیدا کرده، همان نیروی معجزه گر آفرینش است که در قرآن با عبارت «کن فیکون» و در آثار یهودی و به طور مشخص در کتاب حنوخ با نیروی کیهانی بیست ودو حرف الفبا نشان داده شده است. متون مسیحی و به طور خاص مکاشفه یوحنا آن را در قالب عبارتی به نقل از عیسی مسیح نشان می دهند. این پژوهش، که رویکرد متن شناسانه اش به شیوه درزمانی و هم زمانی تنظیم شده، نشان دهنده برخی پیوندهای ساختاری معنادار میان باورهای مانی و اندیشه های یهودی و مسیحی در این باب از یک سو و عبارت «کن فیکون» در قرآن از سوی دیگر است. این عبارت قرآنی به همین شکل به طور قطع و یقین در نظام های پیشین نمونه ندارد، گرچه نمونه اولیه انگاره آفرینشگری خداوند با کلام در ادبیات بابلی، یهودی، مسیحی و مانوی بازنموده شده است. قرآن کلام الله است و خداوند آن را بی تردید به زبان فرهنگی جهانی بیان کرده که در طول تاریخ تجربه و فهمیده شده است. قرآن هیچ یک از انگاره های تعلیمی اش را با مفاهیمی نیاموخت که انسان صورتی از آن را در ذهن تاریخی خویش نداشته یا به نحوی با آن آشنا نبوده است.
خلاصه ماشینی:
این انگاره کهن، که بخشی از آن پیش از ظهور اسلام در نظامهای دینی مختلفِ خاور نزدیک تبلور پیدا کرده، همان نیروی معجزهگر آفرینش است که در قرآن با عبارت «کن فیکون» و در آثار یهودی و به طور مشخص در کتاب حنوخ با نیروی کیهانیِ بیستودو حرف الفبا نشان داده شده است.
این عبارت قرآنی به همین شکل به طور قطع و یقین در نظامهای پیشین نمونه ندارد، گرچه نمونه اولیه انگاره آفرینشگری خداوند با کلام در ادبیات بابِلی، یهودی، مسیحی و مانوی بازنموده شده است.
اما نکته مهم اینجا است که نهتنها همه آن مدارک در این زمینه آشکارا متأخرند، بلکه، همچنان که گالاگِر متذکر شده، «در واقع، هیچ منبع یهودیای وجود ندارد که بیانگر ارتباط میان شمار بخشهای کتاب مقدّس و الفبا باشد» (Gallagher, 2012: 87)، اما چون شمار واقعیِ آثار کانونی یهودی به طور دقیق معیّن نبود، بعدها برخی آبای کلیسا، همچون اُریگن، کوشیدند شمار آنها را بیستودو در نظر بگیرند تا بهاحتمال با شمار الفبای بیستودوگانه تطبیق کند که همواره معجزهگر تلقی میشد (Apud ibid.
در این مقاله، به جای تحلیل این آیات، میکوشیم به پیشینه کاررفت انگاره (مفهوم؛ concept) نیروی کلام ایزدی در آفرینش نظام هستی نظر افکنیم تا در این بررسی متنشناسانه (textological) نشان دهیم که این مفهوم تا چه حدّ و به چه صورتی در ادبیات ادیان ابراهیمی از یک سو، و کیش غیرابراهیمی ـ اما با ریشههای ابراهیمیِ ـ مانویت از سوی دیگر بازنموده شده است.
بیستودو حرف آفرینش، از آلفا تا اُمِگا، آغاز و پایان هر چیز کوردولا باند (Cordula Bandt) در سال 2007 رساله یونانی Περὶ τοῦ μυστηρίου τῶν γραμμάτων «در باب اسرار حروف» را منتشر کرده است این اثر مسیحی که مؤلف آن گمنام است، دیباچهای قِبطی دارد (For MS.