چکیده:
بیش از یک سده پیش انقلابی بزرگ در ایران رخ داد که هدف اصلی اش استقرار حکومت مبتنی بر قانون بود. بنابراین، مفهوم قانون از مفاهیم بنیادین و در عین حال، چالشبرانگیز در نهضت مشروطه خواهی ایران بوده است. اهمیت موضوع به آن اندازه است که شاید بتوان ریشه بحران مشروطیت در ایران را عدم توفیق در ارائه مفهومی روشن از قانون دانست. مانع جدی در این زمینه، وجود مفهوم و نظام قدیمی شرع بود که در بادی امر جایی برای قانون باز نمی گذاشت. متفکران شرع گرا دو رویکرد متفاوت به نسبت میان قانون و شرع اتخاذ نمودند: سازگاری و عدم سازگاری. رویکرد سازگاری نه تنها تلفیق و گاه یکسانی را میان احکام قانونی و شرعی ممکن میدانست، بلکه در نهایت اولویت را به قانون و اقتضائات آن میداد. یکی از اختلافات اساسی به «مرجع قانونگذاری» باز میگشت. شرع گرایان، در آخر، وضع قانون بشری را پذیرفتند. اما این پذیرش باب اختلاف و مباحثات را در خصوص خاتمیت پیامبر اسلام (ص)، بدعت و استحسان عقلی گشود. مقاله پیش رو، در پی آن است که مفهوم قانون را از دیدگاه متفکران شرعگرا در عصر مشروطه ایران، با استفاده از اسناد و آثار آن دوران، بررسی و تحلیل نماید. این تحلیل، زمینه فکری و تاریخی مشکل مشابه و همچنان حلناشده را در نظام حقوقی پس از انقلاب اسلامی در کشور فراهم می آورد.
خلاصه ماشینی:
برای نمونه، در این مورد که آیا تنها «سلطنت قواعد محض شرعی» باید باشد یا قوانینی که خلاف شرع نیستند نیز قابلیت وضع به منظور برقراری نظم و حفظ دین را دارند یا خیر، تفاوت دیدگاه وجود داشت.
طرفدران این دیدگاه بر آن بودند که معتقدان به وضع قانون «مخرجین از ربقه اسلام» هستند؛ چرا که به باور ایشان شریعت دارای احکام مشخص در همه حوزههاست و، در نتیجه، وضع هر گونه قانون به معنای ورود به حوزه دین و احکام دینی و مخالفت با آنها است.
بنا بر دیدگاه دوم، وضع قانون به معنای مخالفت با شریعت نبود، بلکه به معنای تدوین قواعد برای اجرای احکام شرعی بود؛ چرا که به باور ایشان اگر چه دین یک نظام کامل بود و همه حوزه¬های مختلف تدین و تعیش را در بر می¬گرفت، قواعدی لازم بود تا نظام دینی را اجرا کند و بدین وسیله مشکلات برآمده از عدم اجرای قوانین دینی را رفع کند.
با توجه به موارد پیش¬گفته شاید بتوان دلیل مخالفت با وضع قانون از سوی آن گروه از نویسندگان را این گونه نیز توضیح داد که، در نظر آنان، اساسا امکان عملی جعل بهترین قانون وجود نداشت.
- بهبهانی، سید عبدالله؛ طباطبایی، سیدمحمد؛ نوری، شیخ فضل¬الله، «در تطابق قوانین مجلس با احکام شرع» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 4، تهران، نشر نی، 1390.
- اصطهباناتی، شیخ محمدباقر، «در فلسفه تأسیس مجلس شورا و لزوم تبعیت از آن» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 3، تهران، نشر نی، 1390.