چکیده:
اخلاق، سامانهای است که بر پیروان خود حاکم میشود و رفتارهای آنان را در مسیری خاص هدایت میکند. اما این مسئله که آیا دستورات اخلاقی، نسبت به جنسیتها، اقشار و سنین مختلف، ثابت است یا متغیر، و در صورت متغیر بودن، وظیفة هر گروه چیست، موضوعی اختلافی در میان ادیان است. هندوئیسم، با تعیین مراتبی با عنوان اصول آشرمه، اخلاق را دارای مراتبی دانسته، برای هر مرتبه، گروههایی را با وظایفی خاص معرفی میکند. این مقاله درصدد است با بررسی تحلیلی این آموزة هندویی، آن را از منظر خود هندوئیسم و آنگاه از دیدگاه اسلام، مورد ارزیابی قرار داده، سپس الگویی صحیح را در این زمینه ارائه نماید. یافتههای پژوهشی حاکی از این است که مراتب هندویی با چالشهای درونآیینی و برونآیینی جدی روبهرو بوده، نظر صحیح، کلی و ثابت بودن اصول اخلاقی برای همگان، در همة زمانها و مکانها است؛ اصولی که البته نسبت به توان و ظرفیت افراد، شدت و ضعف دارد و افراد به تناسب ظرفیتهای خود، میتوانند آنها را به اجرا بگذارند.
خلاصه ماشینی:
یافتههای پژوهشی حاکی از این است که مراتب هندویی با چالشهای درونآیینی و برونآیینی جدی روبهرو بوده، نظر صحیح، کلی و ثابت بودن اصول اخلاقی برای همگان، در همة زمانها و مکانها است؛ اصولی که البته نسبت به توان و ظرفیت افراد، شدت و ضعف دارد و افراد به تناسب ظرفیتهای خود، میتوانند آنها را به اجرا بگذارند.
اگرچه این الگوی اخلاقی، یک نظام قواعد لازمالاجرا نیست و در واقع، توصیهای برای هندوان است که به آن عمل کنند (همان، ص46) و ضمانت اجرای چندانی نیز برای آن در نظر گرفته نشده است، اما ازآنجاکه این مراتب، به عنوان بهترین الگوی اخلاقی از جانب هندوئیسم مطرح شده است، لازم است میزان ارزش آن، چالشهای فراروی آن و علت مخالفتهای اسلام با چنین رویکردی، مورد بررسی قرار گیرد.
همانگونه که ملاحظه میشود، تفاوت آشکاری در نوع نگاه این الگوی اخلاقی به زنان وجود دارد: ازیکسو، برای زن حتی شأنیت فراگیری تعلیمات رسمی آیین هندو در نظر گرفته نمیشود؛ فقط به مردان حق ورود به مرحلة آموزش داده میشود.
اما با وجود این ادعا، که هندوئیسم بر جنبة اجتماعی و ارزش یک زندگی فعال تأکید دارد (سن، 1969، ص22)، به نظر میرسد روح مراتب اخلاقی هندو، کاملا عکس این مطلب بوده و نوعی تشویق فرد به زندگی فردی و دوریگزیدن از اجتماع است (رادهاکریشنان، 1927، ص91)؛ چراکه در سه مرحله از این مراحل، فرد تشویق به انزوا و کنارهگیری از جامعه میشود.