چکیده:
علامه محمدباقر مجلسی، از بزرگترین احیاگران حدیث شیعه و از مروّجان کمنظیر و پر توفیق کلام امامیه در مکتب فکری اصفهان به شمار میآید. قطعنظر از ابتکارات و خدمات فقهی و حدیثی این عالم شیعی، منظومه معرفتی او با دستاوردهای کلامی و دینشناختی ماندگاری عجین است. اما متاسفانه این ساحت از اندیشه مجلسی نسبت به ساحت روایی و حدیثی آن، کمتر مورد عنایت محققان واقعشده است.
نظر به این خلا پژوهشی، نوشتار حاضر بر آن است تا با الهام از آراء و مبانی فکری و روشی علامه مجلسی، به بازسازی و ارائه مدل فهم دین، در اندیشه کلامی او بپردازد. بازخوانی و تحلیل انتقادی مولفهها و عناصر معرفتی این مدل از قبیل: اخبارگرایی و تقدّمانگاری نقل بر عقل، توجه به پارادایم و فضای پیرامونی صدور متن و کلام، لزوم وفاداری به متن با رویکرد حداقلی در اخذ تاویل به مثابه روش، واقع نمایی عرفی زبان دین، و اصل کنترل آگاهانه پیشفرضها در فرایند فهم، از مهمترین یافتههای این پژوهش محسوب میشوند. اما از آنجاکه الگو و اسلوب اخبارگرایی مجلسی، خالی از کاستیهای روششناختی نبوده، نگارنده در رفع این نقیصه و تکمیل و تنقیح مدل ادراکی وی، اخذ رویکرد برهانی و اصل حجیت و اعتبار عقل را به عنوان یکی از مولفههای اساسی در منطق فهم دین، پیشنهاد و تبیین نموده است.
خلاصه ماشینی:
بازخوانی و تحلیل انتقادی مؤلفه ها و عناصر معرفتی ایـن مدل از قبیل : اخبارگرایی و تقدمانگاری نقل بر عقل ، توجه به پارادایم و فضـای پیرامـونی صـدور مـتن و کـلام، لـزوم وفاداری به متن با رویکرد حداقلی در أخذ تأویل به مثابه روش، واقع نمایی عرفی زبان دین ، و اصـل کنتـرل آگاهانـه پیش فرضها در فرایند فهم ، از مهم ترین یافته های این پژوهش محسـوب مـی شـوند.
(مجلسـی، رسـاله دربـاره حکمـا، اصولیین و صوفیه ، ٢٦٠-٢٦١) چنانکه از عبارت فوق پیداست ، نه رجوع به عقل و نه اخذ تأویل به مثابه روش تفسیری، جایگـاهی در مدل فهم دین مجلسی ندارد و با وجود کتاب و سنت ، دیگر نیازی به عقل و اجماع و تأویل ظواهر اخبـار و روایات نخواهد بود؛ و این حجیت محض اخبار و تقدم نقل بر عقل ، خود یکی از اصول و مؤلفه های مـدل فهم دین در اندیشه علامه مجلسی را رقم می زند.
٣. اصل لزوم وفاداری به متن (رویکرد حداقلی به اخذ تأویل به مثابه روش) یکی دیگر از اصول و مؤلفه های مدل فهم دین در اندیشه علامه مجلسی، اصـل پایبنـدی بـه نصـوص روایات و اجتناب از تأویل های مخالف با ظواهر اخبار و احادیث است .
همچنین در ارزیابی و تحلیل انتقادی این مؤلفه ها روشن شد که اخبارگرایی و تقدمانگاری نقل بر عقل به دلیل اعتقاد به عدم حجیت و اعتبار احکام و دادههای عقلی، یکی از نقیصه های مدل فهم دین در اندیشه مجلسی به لحاظ روششناسی محسوب میشود.