چکیده:
در حکمت ممتعالیه ثبوت صفات الّهی برای باریتعالی بهمثابه ثبوت وجود برای ماهیت انگاشته میشود. این ثبوت.
گاه متصف به «ثبوت بالعرض» و گاه نیز متصف به «ثبوت بالتبع» میگردد. «ثبوت بالعرض» در نگاه منطقدانان و
به اذعان صدرالمتالمین» ثبوتی غیرحقیقی و مجازی است؛ درحالی که در «ثبوت بالتبع» محمول برای موضوع به
نحو اجمالی ثابت میگردد. اعتقاد به این دو نوع متفاوت از ثبوت برای صفات الهی و ماهیات» در بدو امر ناممکن و
متناقضنماست. مسئله پژوهش جاری» تحلیل معناشناختی «ثبوت بالتبع» و «ثبوت بالعرض» از منظر
و مقایسه آن دو با یکدیگر برای اثبات یا رفع متناقضنمای مذکور است. رهیافت بهدستآمده که با روش تحلیلی -
منطقی عبارات صدرالمتالهین حاصل گشته است» بیان دو احتمال در معنای «ثبوت بالتبع» با لحاظ دو نگاه متفاوت
نسبت به ماهیات و صفات الهی است که هیچیک با «ثبوت بالعرض» ناسازگار نخواهند بود.
خلاصه ماشینی:
چنانكه گفته خواهد شد، «ثبوت بالعرض» به معنای ثبوت مجازی است و در مقابلِ ثبوت حقیقی و بالذات گرفته شده است؛ حال آنکه در «ثبوت بالتبع»، طبق برخی عبارات صدرالمتألهين، اصل ثبوتِ محمول برای موضوع به صورت حقیقی، مفروض و مفروغٌ عنه است.
این امر در ابتدا سبب تصوّر تناقضی ظاهری در کلمات صدرالمتألهین میگردد؛ زیرا «ثبوت بالعرض» و مجازی، درحقیقت به معنای عدم ثبوت حقیقی محمول برای موضوع مذکور در قضیه است؛ حال آنکه در «ثبوت بالتبع»، اصلِ ثبوت، اگرچه بالذات نیست، اما مفروغٌ عنه است.
البته این امر به معنای این نیست که ذات حقتعالی، مادام که در کمندِ مفاهیم نیفتد و صفاتش انتزاع نگردد، خالی از صفات است؛ بلکه ذات الهی، چنانکه در کلمات صدرالمتألهين نیز مشاهده شد، جامع تمام کمالات به وحدت شخصی خود است؛ لکن کثرت (کثرتِ صفتی در مقابل صفتی دیگر و همچنین صفت در مقابل موصوف)، تنها پس از انتزاع صفات و تقابل آن با مفهوم موصوف است که حاصل میگردد؛ بدین معنا که آنچه متصف به وجودِ بالعرض میگردد، «وجود استقلالی» صفات در خارج است و نه «اصلِ ثبوت صفات» برای ذات الهی.
با توجه به اتصاف صفات به «ثبوت تبعی» در عین «ثبوت بالعرض»، و با در نظر گرفتن دو معنای در ظاهر متفاوت برای ثبوت تبعی، که تنها یکی از آنها برابر با ثبوت عرضی و مجازی است، در جمع بین دو نوع اتصاف صفات الهی به وجود (تبعی و عرضی)، میتوان دو راه ارائه کرد: الف) در همه موارد، مقصود صدرالمتألهين از وجود بالتبع در مورد ماهیات و صفات الهی، معنای اول یعنی وجود بالعرض و مجاز است و ازاینرو با مواضعی که ماهیات و صفات را به وجود عرَضی متصف مینماید، ناسازگار نخواهد بود؛ ب) با توجه به برخی عبارات دیگر صدرالمتألهين که ذکر خواهند شد، میتوان اظهار داشت که وی صفات و همچنین ماهیات را با دو حیث و رویکرد متفاوت لحاظ میکند.