چکیده:
در این مقاله سعی شده است در مورد معنی مجازی عبارت « از بن دندان» و مشتقات آن در متون نظم، بحث و بررسی شود. ابتدا سعی شده است معنی کنایی عبارت مورد نظر در فرهنگهای لغت و فرهنگهای کنایات، آورده شود. سپس علاوه بر معنی مضبوط در فرهنگها ( از صمیم قلب، از ته دل، با رغبت و...)، به معنی دیگری ( به ناچار، به ضرورت، به اجبار و...) از این کنایه که در متون گذشته بویژه در سبک خراسانی و اوایل سبک عراقی کاربرده داشته، و از دید اغلب فرهنگ نویسان غافل مانده است، اشاره شود. در پایان تلاش شده است که محدوده تقریبی بروز معنی جدید(از صمیم قلب و...) و حذف معنی قدیم (به اجبار و...) یا غلبه معنی جدید بر معنی قدیم مشخص شود.
خلاصه ماشینی:
» (لغتنامه ، دهخدا: ذیل از بن دندان ) سپس به این بیت استشهاد شـده اسـت کـه از نظـر مـا جای اشکال است : خدمت او از میان جان کند هر بنده ای و آن که باشد دشمنش هم از بن دندان کند در فرهنگ کنایات در معنی «بن دندان » آمده است : « انقیـاد، فرمـانبرداری ، اطاعـت و رغبـت تمام ، ذخیره و پس انداز، الحاح و عجز.
» ( فرهنگ لغات قافیه ، مقدم : ذیل از بـن دنـدان ) در فرهنگ ساحلی برای این کنایه معنی جدید و نادری ضـبط شـده اسـت و بـه هـیچ معنـی دیگری اشاره نشده است : ( بن دندان : جوال دوز.
بطورکلی شعرای سبک آذربایجانی ؛ از جمله نظـامی و مجیـر بیلقـانی نیـز مانند خاقانی همین معنی را از این کنایه اراده کرده اند: دل سگ کیست ؟که چون چشم چوآهوی تودیـد خدمت آن لب لعـل از بـن دنـدان نکنـد (دیوان مجیر بیلقانی : ص ٨٥) اینت معجزه که تو را سی و سه سالست و ز قدر از بن سی و دو دندانت فلک پی سـپر اسـت (همان : ص٤٩ ) فــتح بــه دنــدان دیــتش جــان کنــان از بـــن دنـــدان شـــده دنـــدان کنـــان از بـــن دنـــدان ســـر دنـــدان گرفـــت داد بــــه شــــکرانه کــــم آن گرفــــت (مخزن الاسرار: ص٢١) استاد وحید دستگردی در حاشیة مخزن الاسرار هر دو مورد « از بن دندان » را به معنی « از صمیم قلب » دانسته است .