چکیده:
بهترین دلیل گرهگشا در جهت اثبات وجود «بطن» برای آیات قرآن کریم، دلیل قرآنی است. بر این اساس از دیرباز، برخی از دانشوران قرآنی از مفاد پارهای از آیات شریفه در جهت یادشده استفاده نمودهاند. گرچه آیهای که مستقیم و با صراحت حکایتگر وجود بطن برای آیات قرآن کریم باشد، وجود ندارد، اما فراز «ما فرّطنا فی الکتاب من شیء» در آیه 38 انعام و دیگر آیات، به ضمیمه برخی از مقدمات، حکایت از این دارد که معارف قرآن، منحصر در معارف برآمده از ظاهر آیات نیست. در این مقاله پس از بیان نظرات جمعی از مفسّران فریقین؛ بهویژه مفسران شیعه نظیر علامه طباطبایی، جوادی آملی و مصباح یزدی چنین نتیجه گرفته شد که: دلالت جمله «ما فرّطنا فی الکتاب من شیء» بر آمیخته بودن لایه ظاهری آیات قرآن با لایه باطنی، امری حتمی و ضروری خواهد بود؛ در غیر این صورت، مفاد عام مستفاد از این جمله، دچار آسیب میشود و درستی مدلول ظاهری آن با مشکل مواجه میگردد و نیازمند به توجیه خواهد بود؛ البته نوع دلالت مذکور، مطابقی یا التزامی نخواهد بود، بلکه از نوع دلالت «اشارهای» است.
خلاصه ماشینی:
(طبرسي، 1408: 4 ـ 3 / 461؛ قاسمي، 1398: 6 / 523) در نقد دلايل مورد ادعاي معتقدان به ديدگاه دوم نيز ميگوييم: نخست اينكه با اندکي تأمل مشخص ميشود که هيچيک از دو دليل يكم و دوم آنان (ضمن آنکه قابل تلفيق بوده و به يک دليل بر ميگردند)، نميتواند موجب ترجيح ديدگاه دوم بر ديدگاه نخست گردد؛ چون اراده «لوح محفوظ» از واژه «کتاب» در آيه 6 سوره هود و يا برخي از آيات ديگر، دليل نميشود که مقصود از آن در آيه 38 انعام نيز همين باشد؛ زيرا در ساير آيات، قرينه سياق و غيره دال بر اراده مذکور و مؤيد آن است؛ اما در آيه مورد بحث، نه تنها خبري از وجود چنين قرينهاي نيست؛ بلکه قرينه سياق در آن، مانع از درستي ديدگاه دوم و مؤيد ديدگاه يكم است؛ (ابوحيان، 1412: 4 / 503) دوم اينكه طبق بررسي دانشوران در حوزه وجوه و نظائر قرآن، تعداد مواردي که در قرآن کريم از واژه «کتاب» اراده «قرآن» شده، به مراتب بيشتر از مواردي است که از اين واژه، اراده «لوح محفوظ» شده است (دامغاني، 1416: 2 / 183 ـ 182)؛ پس هيچگاه نميتوان، کاربرد دوم را موجب ترجيح ديدگاه دوم دانست؛ بلکه بر عکس ميبايست با لحاظ فزوني کاربرد اول، به برتري ديدگاه يكم باور پيدا کرد؛ سوم اينكه قراين خارجي؛ يعني روايات ذيل آيه مورد بحث (بحراني، 1419: 2 / 372؛ 3، 28؛ 2 / 417 و 4 / 282؛ حويزي، 1422: 1 / 715؛ 2 / 337 ـ 336؛ و 3 / 77) دالّ بر اراده «قرآن» از واژه «کتاب» در آيه 38 انعام، و نصّ بر آن است؛ در حالي که دلايل مورد ادعاء معتقدان به ديدگاه مقابل، ظهور در ترجيح باورشان دارد؛ بيترديد در صورت بروز تعارض بين نص و ظاهر، تقديم نص امري اجتنابناپذير و حتمي خواهد بود.