چکیده:
اصطلاح ملاک و واژه های مشابه آن در فقه امامیه به ویژه در ابواب معاملی آن،
کاربرد زیادی دارد. « ملاک حکم» امری است که حکم دائرمدار آن است؛
امری که شاخص تحقق موضوع و یا شاخص غایت حکم است و فقیه با استنباط
آن شاخص می تواند موضوع حکم را نسبت به موضوع ظاهری دلیل، موسع و یا
مضیق بیابد.
در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از گردآوری اطلاعات از
کتب فقهی اصولی، به بررسی نتیجه استقرای کاربرد ملاک و اصطلاحات مشابه
در فقه معاملات امامیه پرداخته شده و با استفاده از تحلیل آرای فقهی اثبات شده
است که فقهای امامیه با ملاک شناسی احکام معاملی، به توسعه یا تضییق حکم
مورد استنباط نائل شده اند.
خلاصه ماشینی:
"این تعریف در فقه شیعه نیز توسط معدودی از فقها ذکر شده است (عاملی جبعی، 1419: 38ـ 39؛ کرکی عاملی، 1414: 1/110ـ111)، ولی در کتب فقهی در موارد متعددی به کار رفته است که با استقرای آنها میتوان به ارتباط معنایی آن، با واژۀ مناط، ملاک و یا علت پی برد (ر.
نمونههای زیر، حاکی از دخالت این ملاک در تضییق یا توسعۀ حکم است: الف) تضییق حکم معاملۀ اشیایی نظیر بت یا آلات قمار: در روایات متعدد، معاملاتی که مورد معاملۀ آنها غالبا مصرف حرام دارد، مانند معاملۀ بت یا آلات قمار، حرام شمرده شدهاند و در نگاه بدوی از این روایات استفاده میشود که معاملۀ این آلات به هر شکلی که باشد، حرام است، ولی از مجموع روایات (عاملی جبعی، 1413: 3/122؛ انصاری، 1415: 1/111ـ112) و همچنین حکم مستقل عقل به قبح «معامله به قصد حرام» (موسوی خمینی، 1415: 1/162) استفاده میشود که ملاک حرمت در این روایات، خاص است و حکم دائرمدار «قصد مکلف» است؛ اگر قصد وی از این معامله، استفادۀ حرام باشد، معامله حرام است، ولی اگر برای جهاتی غیر حرام (مانند خرید و از بین بردن آن) باشد، معامله حرام نیست و بر اساس این ملاک، دایرۀ حکم حرمت تضییق میشود.
فقها در استفاده از واژۀ ملاک، رویۀ واحدی را اتخاذ نکردهاند، ولی با توجه به نمونههای کاربردی این واژه که در ادبیات فقهی متأخران در حد یک اصطلاح به کار رفته است، میتوان آن را چنین تعریف نمود: «ملاک حکم» امری است که قوام حکم شرعی بدان است؛ امری که شاخص تحقق موضوع و یا شاخص غایت حکم است و فقیه با توجه به آن شاخص میتواند دایرۀ موضوع حکم را تشخیص دهد و گاه موضوع دلیل را نسبت به موضوع ظاهری، موسع و یا مضیق بیابد و نوع دوران حکم (وجودی یا عدمی) را تشخیص دهد."