چکیده:
یکی از مهم ترین خصیصه اجتماعی وفرهنگی قرون میانه اسلامی و عصر سلجوقی، نزاعهای فرقهای و مجادلات مذهبی بود. با انتخاب اصفهان به عنوان دارالسلطنه سلاجقه بزرگ، این شهر کانون حب و بغض های سیاسی و محل منازعات عقیدتی- مذهبی گردید. این تحقیق به دنبال آن است تا با بیان گرایش های عقیدتی اصفهان عصر سلجوقی، زمینه ها و پیامدهای آن را مورد بررسی قرار دهد. آنچه به دست آمد این که عوامل چندی چون تفکر مذهبی حاکم بر مذاهب و نحله های اسلامی، سیاست مذهبی دو نهاد خلافت و سلطنت و رجال علم و سیاست، فعالیت نظام مند و تاثیر گذار محافل و مدارس علمی اهل سنت و تکاپوی هدفمند گرایشهای شیعی،نقش مهمی در تشدید اختلافات مذهبی داشت و حیات اجتماعی و معنوی و منابع معیشتی مردم را سخت تحت تأثیر قرار داد. در نتیجه اصفهان عصر سلجوقی، عرصه آشفتگی و نابسامانی هایی در عرصه های مختلف حیات اجتماعی و سیاسی گردید که خاطرات تلخ و هراسناک آن از لابلای کتب تاریخی قابل استشمام است. پیامد این امر در قرون متمادی، تغییرات فرهنگی و دگرگونی های عقیدتی و تغییر سلایق مذهبی مردم به نفع شیعیان بود. روش تحقیق، مطالعه تاریخی است که به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از متون تاریخی و اسلامی و تحقیقات معاصر انجام گرفته است.
خلاصه ماشینی:
"براین اساس ، مهم ترین سوالات عبارتنداز: عوامل تاثیر گذار در گرایش های عقیدتی اصفهان عصر سلجوقی چه بوده است ؟ پیامدهای اجتماعی و اقتصادی منازعات فرقه ای در اصفهان چه بوده است ؟ عامل اصلی توسعه برخی مذاهب و مقابله با برخی دیگر چه بوده است ؟می توان گفت ؛ عوامل چندی چون تفکر مذهبی حاکم بر مذاهب و نحله های اسلامی ،سیاستهای مذهبی دستگاه خلافت و سلاجقه و رجال علم وسیاست ، فعالیت نظام مندوتاثیر گذار محافل و مدارس علمی اهل سنت و برخی مذاهب آن و تکاپوی سایر مذاهب ،نقش مهمی در تشدید اختلافات مذهبی داشت .
خواجه دفع روافض را از اصول مذهب و سیاست بر شمرده ،می نویسد:"برداشتن رافضی یک فریضه مهم برای سلطان و مردم است " (همان : (22 به علاوه روسای دیگر گرایش های مذهبی سنی به ریاست دو خاندان صاعدو خجند،علاوه بر اتخاذ تدابیر وحشت زا با تحریک مردم و دولتیان علیه اسماعیلیه و طرح مسائل مختلف مذهبی و کلامی ،زمینه منازعات وجنگهای مذهبی را دراصفهان بیش ازپیش فراهم می آوردند(ابن اثیر،١٣٨٥، ٦٦٠/١٠-٦٥٩).
برخورد محمد بن محمود سلجوقی با خاندان خجندی (همان ) و دستور قتل رجال و بزرگان شیعی (امامی )توسط محمد طبر(ابن بابویه ، ١٣٦٦: ٣٢٤)، دخالتهای مذهبی (ابن نجار، ١٤١٧، ٢١٨/١)و سوزاندن باطنیان به دستور آل خجند(ذهبی ، ١٤١٣، ٤٠٥/١٩)، تعقیب سیاست ترور، ارعاب و قتل توسط اسماعیلیان که درمیان آنها نام دولتیان ، رجال مذهبی ، سلطان و خلیفه به چشم می خورد (ابن کثیر، ١٤٠٨، ٢٠٦/١٢؛ عمادالدین اصفهانی ، ١٤٢٥، ٢٤٠؛ذهبی،١٤١٣، ٤٣٢/١٩؛رشیدالدین ، ١٣٦٢: ١١٦؛نیشابوری، ٥٨:١٣٣٢-٦١)؛ از نمونه های مهم پیامد درگیری مذهبی دراصفهان این دوره بوده است ."