چکیده:
دقت در تاریخ علم حدیث، بیان گر تحول و تطورات معنایی در مفهوم سنت در طول دو قرن نخست هجری است. تغییرات معنایی سنت در این دو قرن تحت تاثیر جریان های مختلف صورت گرفته است. اصحاب اثر، سنت را به مثابه سخنان پیامبر6 و صحابه و تابعین و سیره مسلمانان (بلاغات) می دانستند؛ اصحاب حدیث، دایره سنت را محدود کردند؛ اصحاب ارایت،[3] سنت را به معنای ایجاد فقهی تقدیرگرا و نظام مند برشمردند و سرانجام، اصحاب رای، سنت را به معنای نظام فقهی تدوین یافته با گرایش به رای گرایی پایه گذاری کردند.
بدین منظور بناست این مطالعه را با رویکرد تاریخ انگاره ها بازشناسیم؛ یعنی تحولات معنایی سنت نبوی را به مثابه انگاره در طول دو قرن بررسی کنیم.
دستاورد این پژوهش چنین است که انگاره سنت در طول زمان و در سرزمین های مختلف دچار تضییق و تحدید معنایی شده است؛ به گونه ای که سنت در ابتدا معنایی عام و سپس توسط شافعی معنایی مضیق یافته است.
خلاصه ماشینی:
مرکز حدیثی مکه مکه از نخستین مراکز اسلام و علوم اسلامی بوده است، ولی به دلیل حضور پرشمار صحابیان در مدینه، نمیتوان این شهر را از نظر علمی همپایه مدینه دانست، هرچند که حضـور شخصـیت بزرگی چون ابنعباس ـ که از صغــار صحــابه به شمار میرفت ـ موجب شده بود عده زیادی از مسلمانان، از مناطق دور و نزدیک به مکه آمده و از محضر او بهرهگیری کردند.
از آنجا که در این برهه زمانی فقه، نظاممند و مدون نشده بود، بیشتر اختلافات عالمان، معطوف به اختلافات نقلی است که علت آن پراکنده شدن صحابه در سرزمینهای مختلف و تنوع بیانات و نقل احادیث توسط آنان بود وهمین پراکندگی، در این اختلافات، تأثیر مهمی به وجود آورد؛ بدین سان، در نیمه دوم قرن یکم با حوزههای فقهی گوناگونی روبهرو هستیم که هر کدام تعلیم خاص خود را داشتهاند.
مشهورترین عالم از اصحاب اثر ـ به عنوان گروهی که در منابع تاریخی از آن یاد شده (ابوعبید، 1987: 28؛ خطیب، 1971: 27) ـ در شهر مدینه را میتوان مالک بن انس، و در مکه عالمانی چون مسلم بن خالد زنجی (د180ق)، سفیان بن عیینه (د198ق) و عبدالله بن زبیر حمیدی (د219ق) نام برد که فتاوای آنها نهتنها در حجاز، بلکه در محافل اصحاب حدیث بغداد (ابننقطه، 1403: ج2، 43) و خراسان نیز مورد توجه بوده است (ترمذی، 1357: ج1، 9).
سیره اهل مدینه به مثابه سنت جایگاه مدینه به عنوان شهر پیامبر( پس از مکه و وجود صحابیان ایشان بهویژه پس از رحلت آن حضرت و نقل روایات نبوی توسط آنها این شهر را به لحاظ علمی در موقعیتی خاص قرار داده بود.