چکیده:
مشهور است که اخلاق در نظر فلاسفۀ اسلامی اخلاق فضیلتمحور است. این جستار در صدد بیان آن است که اخلاق از دیدگاه ملاصدرا امری وجودی است و از این جهت قلمروی گسترده دارد که شامل عقل نظری و عملی میگردد. زیرا مؤلفههای معرفتی در اندیشۀ وی همان مؤلفههای اخلاقیاند که خود، اصولی هستیشناختی به حساب میآیند. انسان به میزان برخورداری از وجود، اخلاقی میگردد و میزان و معیار این وسعت وجودی مطابقت با اصول عقلانی- وحیانی است، که اخلاق فضیلتمحور فاقد آن است. از سوی دیگر، نوع نگاه ملاصدرا به این اصول و قواعدِ برگرفته از ساحت هستی اخلاق صدرایی را در اخلاق عملمحور محدود نمیسازد. در این پژوهش، که با روش توصیفی- تحلیلی همراه است، تلاش بر این است که ضمن نشان دادن پارهای از مشترکات اخلاق فضیلتمدار و تکلیفمدار، با تأکید ملاصدرا بر الگوی اخلاقی یا ولایتمحوری، این اخلاق را از سایر نظریات متمایز شمارد
خلاصه ماشینی:
مسئلۀ درخور بیان در این جایگـاه ایـن اسـت : اساسـا ارکـان اصـلی دیـدگاه اخلاقی ملاصدرا چیست و آیا میتوان اخلاق ملاصدرا را اخلاقی فضیلت محـور دانست ؟ ملاصدرا مبنای اخلاق را معرفت مـیدانـد و معرفـت را نیـز امـری وجـودی قلمداد میکند و وجود حقیقی یافتن و کسب شدت وجود آن را در سـایۀ عمـل اخلاقی میسر میداند.
این ویژگی است کـه اخـلاق ملاصدرا را از حوزة اخلاق فضیلت محور ـ که با فقـدان اصـول اخلاقـی مواجـه است ـ خارج میکند.
ملاصدرا گاه از اخلاق به عنوان نهایت و غایت امر یاد میکند، به گونه ای کـه ملکات را همان شخصیت فرد تلقی میکند، و گاه آن را وسیلۀ رسیدن به سعادت فرد میداند؛ برای نمونه ملاصدرا، در شرح اصول کافی میگوید که انسان در روز رستاخیز به صورت باطنی خـود و اخـلاق نیکـو یـا زشـت متجسـد مـیگـردد.
(همو، ١٣٨٣، ج ١١: ٤٠٨) اینک ، این مسئله مطرح میگردد: آیـا مـیتـوان گفـت کـه اخـلاق از دیـدگاه ملاصدرا صرفا اخلاقی فضیلت محور است به نحوی کـه اخـلاق از ارزش ذاتـی برخوردار باشد یا این که اخلاق نقش ابزاری دارد؟ بـرای پاسـخ بـه ایـن مسـئله سعادت اصیل از دیدگاه ملاصدرا را پی میگیریم تا این که از این مسـیر، کیفیـت نقش اخلاق و عمل روشن گردد.
(همـو، ١٩٩٠: ج ٩:٢٠) تعریـف ملاصـدرا از اخـلاق عمـل اخلاقی نیست بلکه حاصل علم و عمل های متوالی است که با عامل اساسی اراده ، به نحو اختیاری، اخلاق را ساخته است ؛ انسان با ارادة خود که در طـول علـم او قرار دارد میتواند عملی انجام دهد.