چکیده:
عقل به گستردگی قلمرو آن، تقسیمات گوناگونی دارد و از زوایای مختلف تقسیمپذیر است. یکی از تقسیمات، تقسیم آن به اعتبار معرفتشناسی و نوع فعالیت آن است. طبق این اعتبار، عقل به عقل نظری و عقل عملی تقسیم میشود. در اینکه عقل نظری و عقل عملی یک نیروست که دو اسم را به خود اختصاص داده است یا دو نیرو، اگر دو نیروست نحوه کارکرد آنها چگونه است، دیدگاههای مختلفی پدید آمدهاند و در این نوشتار، دیدگاههای یادشده پس از توضیح و تبیین، نقد و بررسی شده و سرانجام دو نیرو به اثبات رسیده است که یکی صرفا نظر و دانش را به عهده دارد و دیگری هم ادراک کلیات و استنباط جزئیات مربوط به عمل را عهدهدار است و هم وادار کردن بر انجام کار بر اساس ادراک یادشده را.
خلاصه ماشینی:
ثانیا با دقت در سخنان بسیاری از طرفداران این نظریه، این مطلب به دست میآید که بر اساس این نظریه، عقل عملی نیرویی با ویژگیهای زیر است: الف) طبق ادراک تصمیمگیری میکند (جوادی آملی، 1393: 1/153ـ154)؛ ب) ایمان، محبت (همان: 1/154)، اخلاص و نیت از آن ناشی میشود (همو، 1379: 10/127)؛ ج) قوۀ شهوت و غضب را تعدیل نموده و هواهای نفسانی را کنترل میکند؛ د) با تصمیم و ارادۀ خود، خداوند را عبادت نموده و رضوان الهی را نصیب انسان میکند (همو، 1393: 1/153ـ154).
این دیدگاه را ابن سینا در کتابهای مختلف خود مطرح کرده است؛ از جمله در الاشارات و التنبیهات (1375: 2/352) و النفس من کتاب الشفاء (1375: 284) 1 و ملاصدرا از کسانی است که اصل آن را پذیرفته است (صدرالدین شیرازی، 1354: 260) و در کیفیت و برخی جزئیات آن با ابن سینا اختلاف دارد؛ از جمله اینکه ابن سینا دو نیرویی را که به اسم عقل نظری و عملی از آنها یاد میشود، خارج از ذات نفس میداند: ولیس ولا واحد منها هو النفس الإنسانیة، بل النفس هو الشیء الذی له هذه القوی ( النفس من کتاب الشفاء، 1375: 286).
تبیین و توضیح دیدگاه سوم در تبیین و توضیح این نظریه به مطالب زیر اشاره میکنیم: الف) بر اساس این نظریه، عقل نظری احکام کلی را از طریق مقدمات مناسب آنها استنباط میکند، اما عقل عملی از ویژگیهای زیر برخوردار است: 1.