چکیده:
در تاریخ دینی ایران ، دوره سلجوقیان از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است ، زیرا ایـن دوره ، دوره اسماعیلیان است . این پژوهش عمدتا به سه جنبه اصلی حیـات دینـی در ایـران طی این دوره اختصاص یافته است : توسـعه سـنی گـری، بـه راه افتـادن عقایـد شـیعی، و تصوف . از نظر زمانی نقطه اوج سلجوقیان ایران بطور تقریبی از قـرن پـنجم تـا ششـم ه .ق امتداد پیدا می کند؛ مقارن با این دوره ، اقلیت های مذهبی از جملـه مسـیحی و یهـودی در فضای سیاسی و فرهنگی تازه ای که حکومت غزنوی و بعضـی از متحجـران دینـی تحـت حمایت آنان که در اواخر سده چهارم هجری ایجاد کرده بودنـد، وارد یـک عصـر بحرانـی شده و از طرف دیگر فعالیت اسماعیلیان نیز در ابعاد جدیدی رو به رشد نهـاد. در نیشـابور نیز، شافعیان ، حنفیان ، کرّامیان و دیگر فرقه ها، بـا یکـدیگر توافـق نظـر نداشـتند و رقـابتی خصمانه برای کسب قدرت سیاسی و اجتماعی بین آنان وجـود داشـت . پیامـدهای چنـین وضعی، مهاجرت و تبعید علما به ویژه بزرگان مذهب شـافعی و شـیعی از وطـن و تـرور و کشتار گروه های مذهبی مخالف بود که جامعه را با تشنج های فکری، جو ناآرام اجتمـاعی- مذهبی و مشکلات اقتصادی مواجه نمود.
خلاصه ماشینی:
"ق امتداد پیدا می کند؛ مقارن با این دوره ، اقلیت های مذهبی از جملـه مسـیحی و یهـودی در فضای سیاسی و فرهنگی تازه ای که حکومت غزنوی و بعضـی از متحجـران دینـی تحـت حمایت آنان که در اواخر سده چهارم هجری ایجاد کرده بودنـد، وارد یـک عصـر بحرانـی شده و از طرف دیگر فعالیت اسماعیلیان نیز در ابعاد جدیدی رو به رشد نهـاد.
سلجوقیان ، دین ، اوضاع دینی، مذهب حنفی، ایران مقدمه اگر پی ببریم که در سال های پس از مرگ اشعری تا مرگ غزالی کل نظام کلامی اسـلام بـه نظامندی نهایی خود رسید، و این زمان همچنین دوران سیاستنامه خواجه نظام الملـک و جـدال های کلامی بسیار جالب شیعه - سنی هم بود؛ و سرانجام اینکه در قـرن ششـم ، قـدیمی تـرین طریقت های صوفی سازماندهی شدند، برخی از اولین مـدارس الهیـات اسـلامی پایـه گـذاری ____________________________ تاریخ دریافت : ١٣٩٣/١١/٢٥ تاریخ پذیرش : ١٣٩٤/٢/٢١ / گردیدند و شاعر معروف ، نظامی در این دوران میزیست .
از ایـن رو در دوره اقتـدار و بسـامانی امور حکومت نظـام الملـک بـا جماعـت شـیعه میانـه رو براسـاس مقتضـیات سیاسـت زمانـه برخوردی مسالمت آمیز برقرار کرده بود اما در مواقع بحرانی و به ویژه در اواخر ایام صـدارت خود مشکلات پیش آمده را به شیعیان در حال قدرت گیری منتسب نمـوده و نسـبت بـه آنـان بدبین گردید.
١ احتمـــالا مدرســـه کرامیان در بیهق در همان سال از میان رفت ، در حالی که مدرسه های خاص حنفیان ، شافعیان و علویان که همه آنها همزمان ساخته شده بودند، درزمان ابن فندق که کتابش را در سـال ٥٦٣ ق نوشته است ، همچنان برپا بود، از مدرسه کرامیان هیچ اثری بر جای نمانده بـود."