چکیده:
مدح و ستایش، از نخستین و گستردهترین موضوعات شعر فارسی در عرصهی ادبیات غنایی است. با نگاهی به شکلگیری، سیر تطور و نوع مدیحهپردازی شاعران از آغاز شعر فارسی تاکنون، آنچه بیش از همه به چشم میآید، ستایش ممدوحان مرد است. درکنار حجم انبوه ستایش از مردان، تعدادی از شاعران به مدح زنان نیز پرداختهاند. درواقع، به دلیل مخدّره و مستوره بودن زنان، بهویژه زنان حرم، شاعران اندکی توانسته اند به این حریم وارد شوند و در ستایش زنان شعر بگویند. بررسی این دسته از اشعار مدحی، علاوهبر بازنمایی گوشهای دیگر از تاریخ، فرهنگ و ادبیات فارسی، راهی است برای شناخت هویت و جایگاه زن ایرانی در گسترهی تاریخیـادبی این سرزمین؛ و پاسخگویی به پرسشهایی که در ادامه بیان شده، تلاشی است برای توصیف و تحلیل نوع نگرش شاعران به زن به عنوان ممدوح شعری و دستیابی به شیوهی مدیحهپردازی آنان در ستایش ممدوحان زن: - آیا شاعران شگردهای ویژهای را در ستایش ممدوحان زن به خدمت میگیرند؟ - اگر پاسخ مثبت است، چه شگردهایی؟ بررسی قصاید مدحی در ستایش زنان نشان میدهد، شاعران با تکیه بر صفات و ویژگیهای زنانه و پیوند دادن آن با دیگر اجزای کلام، در کنار بهرهگیری از نام و خصوصیات زنان برجستهی اساطیری- حماسی، مذهبی و تاریخی، درپی هویتبخشی زنانه به ممدوح و ایجاد تناسب میان مضامین قصیده و شخصیت این زنان برآمدهاند. از میان شاعران، خاقانی، سلمان ساوجی و قاآنی در این زمینه، توفیق بیشتری به دست آوردهاند.
خلاصه ماشینی:
اگر پاسخ مثبت است ، چه شگردهایی ؟بررسی قصاید مدحی در ستایش زنان نشان میدهد، شاعران با تکیه بر صفات و ویژگی های زنانـه و پیونـددادن آن بـا دیگر اجـزای کـلام ، در کنـار بهـره گیـری از نـام و خصوصـیات زنـان برجسـته ی اساطیریحماسی، مذهبی و تاریخی،در پی هویت بخشی زنانـه بـه ممـدوح و ایجـاد تناسب میان مضامین قصیده و شخصیت این زنان برآمده اند.
شاعر تعدادقصیده درمدح زنان تعدادقصیده یکامل تعدادقصیده یمقتضب نام ممدوح / تعداد قصیده 1 امیرمعزی 9 ـــــ 1+8 تاج الدین خـاتون (مـادرسـلطان سـنجر)/٨؛شاه خاتون (خواهرسلطان سنجر)/١ 2 انوری 6 ـــــ 1+5 صفوة الدین مـریم /٢؛عصـمۀالـدین مـریم /٣؛رضیۀالدین مریم /١ 3 خاقانی 11 8 3 صفوة الدین مریم (همسـرخاقـان اکبـر)/٧؛عصمۀالدین مریم (خواهرخاقان اکبر)/٤ 4 ظهیرفاریابی 1 1 ـــــ عصمة الدین مریم (خواهرشروانشاه )/١ 5 سعدی 3 ـــــ 3 ترکان خاتون (مـادراتابـک محمـد)/٢؛ابـش بنت سعد/١ 6 سلمان ساوجی 14 14 ـــــ دلشــــادخاتون /١٣؛دونــــدی (دختــــردلشادخاتون )/١ 7 محتشم کاشانی 5 4 1 پریخان خانم (دخترشاه طهماسب صفوی)/٥ 8 قاآنی 4 4 ـــــ مهدعلیا (مادرناصرالدین شاه )/٢؛عزیزالدوله (خواهرناصرالدین شاه )/٢ جمع کل 53 31 22 جدول شماره ی ١:پراکندگی تعداد قصاید شاعران در ستایش ممدوحان زن براساس جدول شماره ی ١،بیشترین تعداد قصاید مـدحی ،بـه ترتیـب ،درسـتایش دلشادخاتون ، ترکان خاتون وصفوة الدین مریم سروده شده است .
تنهـا در یک قصیده ازقاآنی است که نوع شریطه ودعا باجنسیت ممدوح تناسب تمام دارد: تاازاثرنامیـه هـرسـال بـه نــوروز برفرق نهـدلالـه کلـه گوشـه ی قیصـر آغوش ملک باد شب وروز ومه وسال از چهره وچشم توپرازلالـه وعبهـر (قاآنی، ٢٢٢:١٣٣٦) بر اساس جدول شماره ی ٢،تمامی قصاید امیرمعزی، انوری وسـعدی وهمچنـین ، تنها قصیده ی ظهیـر فاریـابی درمـدح زنـان ، مقتضـب اسـت وشـاعران بـا اسـتفاده از شگردهایی چون :مخاطبه ، مضمون پردازی بانام ولقب ممدوح یـا دعـا، مـدح خـود را آغاز کرده اند.