چکیده:
نگارش تاریخ های محلی در شام که از سده سوم هجری آغاز شد، در عصر حکومت های محلی رونق بسیاری گرفت و تاریخ های پرشماری ذیل نام شهرهای آن ناحیه، به ویژه دو کلان شهر دمشق و حلب، نگاشته شد. تاریخ دمشق ابن قلانسی (د. 555 ﻫ ) یکی از برجسته ترین این تواریخ است. این کتاب در گونه تاریخ نامه های محلی قرار می گیرد که به شیوه سال شمار، رویدادهای سال های 363 تا 555 هجری را گزارش کرده است. محور گزارش های ابن قلانسی نخست دمشق و سپس شام است؛ وی افزون بر ذکر تحولات داخلی دمشق حول والیان این شهر، به تحولات خارجی به ویژه مناسبات و منازعات دولت های مسلمان چون حمدانیان، فاطمیان و سلجوقیان با هم و یا با دولت روم شرقی و صلیبی ها نیز می پردازد. این کتاب یکی از معدود منابع بررسی تاریخ دمشق در دوره فاطمیان، سلاجقه و جنگ های صلیبی است و برای بررسی تاریخ دمشق و شام در سده های پنجم و ششم اهمیت بسیار دارد. تاریخ نگاری ابن قلانسی در تداوم تاریخ نگاری رسمی سنتی رایج در دوره میانه، مبتنی بر نگرش نخبه گرایانه و بینش تقدیرگرایانه است و از تحلیل های انتقادی و علت یابی دور است و جنبه سنتی تاریخ نگاری اسلامی، یعنی وقایع نگاری، بر آن غلبه دارد.
خلاصه ماشینی:
رعایت این نظم سال شمار توسط ابن قلانسی موجب انقطاع مطالب تاریخی نشده و از نظر وی توضیح یک موضوع تاریخی به صورت کامل در اولویت بوده است ؛ چنان که میبینیم در ذکر حوادث سال های ٤٧٥ه و ٤٧٦ه بدون انقطاع مطلب ، به شرح کامل وقایع پرداخته ٣٦ و یا در شرح موضوع باطنیان ، دو سال ٥٢٢ه و ٥٢٣ه را ادغام کرده است .
به لحاظ موضوعی، قسمت اول کتاب شامل حوادث تاریخی دمشق در واقع جزو تاریخ محلی است ، اما قسمت دوم آن علاوه بر این که مختص به تاریخ و حوادث شهر دمشق است حاوی اخبار و اطلاعات بسیاری درخصوص سایر شهرهای شام و نیز ایالات مختلف سرزمین های اسلامی است ؛ چون خراسان ٤٠ و دیلم ٤١ و آذربایجان ٤٢ و اصفهان و ٤٣ مصر٤٤ و صقلیه ٤٥ و ملطیه و اخباری از مغرب ؛ مثلا مطالبی درباب ابن تومرت و حکومت موحدین .
برخی صراحتا از کتاب ابن قلانسی به عنوان منبع خود نام برده اند و بعضی دیگر صرفا به نقل مطلب بدون معرفی منبع پرداخته اند که مقایسه بین مطالب کتاب ها مشخص ساخته که اقتباساتی از ذیل تاریخ دمشق صورت گرفته است .
٦. ابوبکر الدواداری (د۷۳٦ه) در کتاب الدرۀ المضیۀ فی اخبار الدولۀ الفاطمیۀ یک بار به صراحت از ابن قلانسی ١٤٦ و در موارد بسیاری بدون ذکر منبع و به اقتباس از کتاب او ١٤٧ نقل کرده است ، به خصوص در ذکر حوادث شام در دوره فاطمیان .
١٤٩ ضمن آن که در کتاب ١٥٠ دیگر خود سیر اعلام النبلاء نیز از ابن قلانسی به نقل مطلب پرداخته است .