چکیده:
اولیا چلبی(1020ق/1611م - ؟)، سیاح ترک اهل عثمانی، در طول مسافرتی که بیش از چهل سال به
طول انجامیده، سرزمین های قلمرو دولت عثمانی و ممالک مجاور را سیاحت نموده و مشاهدات خود را
در سیاحتنامه بزرگی ثبت و ضبط کرده است. اولیا چلبی در طول عمر خود سه سفر به ایران عصر
صفوی داشته: اولی در 1056 ق/ 1646 م به آذربایجان و قفقاز، سفر دوم در 1057 ق/ 1647 م، که بسیار
کوتاه بوده، و سفر سوم در 1056 ق/ 1655 م، به آذربایجان و مناطق غربی و مرکزی ایران. تمامی این
سفرها به عنوان ماموریتی رسمی و با هدف انجام وظایف محوله حکومتی انجام یافته است. مناسبات
ایران و عثمانی در اثنای مسافرت های اولیا چلبی به ایران تحت تاثیر معاهده ذهاب ( 1048 ق/ 1639 م)
در حالتی دوستانه و نه خصمانه قرار داشت. در این سال ها، هیات های سیاسی متعددی از سوی دولتین
ایران و عثمانی به ممالک هم فرستاده می شد تا مناقشات و سوء تفاهمات مرزی را حل و فصل نموده،
مانع از گسترش اختلافات و اخلال در مفاد عهدنامه مزبور گردند. اولیا چلبی به عنوان کارگزاری رسمی،
در چند نوبت سفر به ایران، در کنار وظایف سفارتی خود، اقدام به یادداشت هایی از مشاهدات و
شنیده های خود از مکان ها و اشخاصی کرده که در طی سفر با آنها روبرو شده است. مطالعه این
یادداشت ها می تواند ما را در درک بهتر فضای فرهنگی و سیاسی حاکم بر دو جامعه ایران و عثمانی
یاری کند. نظرات اولیا چلبی را می توان الگویی برای فهم دیدگاه عثمانی ها از جامعه و سیاست ایران
اواخر صفوی، مصادف با عصر شاه صفی و شاه عباس دوم، تلقی کرد. گزارش های این سیاح در ایران، در
کنار اطلاعات فراوانی که از اوضاع سیاسی و اداری صفوی ارائه می کند، برای بازیابی و بازسازی
جغرافیای تاریخی و فرهنگی ایران عصر مزبور بسیار سودمند خواهد بود. این مقاله در نظر دارد نقشه
حرکت اولیا چلبی در ایران را با توجه به ویژگی های مسیرها و شهرهای طی شده بازسازی کند و سپس
به تحلیل دیدگاه های او در چارچوب مناسبات صفوی عثمانی بپردازد.
خلاصه ماشینی:
"سفر دوم به دنبال درخواست حاکم وان از سوی محمد پاشا دفترزاده ، بیگلربیگی ارزروم ، مبنی بر ارسال مأموری برای پیگیری شکایت کاروان های تجاری ایرانی، که مورد دستبرد عشایر مرزی عثمانی قرار گرفته بودند انجام گرفته و اولیا چلبی در سفری کوتاه از مسیر قارص به ایروان رفته و پس از حل و فصل موضوع به ارزروم بازگشته است (٦٤١-٦٣٤ :Seyahatname, II).
اولیا چلبی که قرار بود نامه های والی ارزروم را به صفویان برساند، فرصت را غنیمت دانسته ، جهت انجام مأموریت خود به همراه ایلچیان تبریز، که در حال بازگشت به ایران از مسیر نخجوان و ایروان بودند، عازم تبریز میشود.
با توجه به اینکه مقصد سفر مذکور ایروان ، یکی از مناطق تحت حاکمیت صفویان ، بوده و حاکم این شهر از سوی ایران تعیین میشده و نیز به این دلیل که هدف سفر فوق حل مشکلات کاروان های ایرانی و مذاکره جهت حل سوء تفاهمات میان عثمانی و ایران بوده ، بنابراین این سفر را نیز باید در زمرة سیاحت های اولیا چلبی به دیار عجم یا ایران محسوب کرد: ,peliKu 2011, 70 ٢.
دوباره با عزل ملک احمد ملاحظاتی دربارة گزارش اولیا چلبی از ایران 1 رسول عربخانی استادیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور (از ص ٦٥ تا ص ٨٤) تاریخ دریافت مقاله : ٢/٢٨/ ٩٤؛ تاریخ پذیرش مقاله : ٩٤/١٢/٢٠ چکیده اولیا چلبی (١٠٢٠ق /١٦١١م - ؟)، سیاح ترک اهل عثمانی، در طول مسافرتی که بیش از چهل سال به طول انجامیده ، سرزمین های قلمرو دولت عثمانی و ممالک مجاور را سیاحت نموده و مشاهدات خود را در سیاحتنامۀ بزرگی ثبت و ضبط کرده است ."