چکیده:
خطبه فدك يكي از مهم ترين سخنان حضرت زهرا در هدايت جامعه نوپاي اسلامي محسوب مي شود. حضرت(س) در اين خطبه ضمن دادخواهي از حق خويش به قصور اهل سقيفه نسبت به غصب خلافت مسلمانان پرده برمي دارد. از آنجا كه اين خطبه با قرآن تعامل تنگاتنگ دارد و مولفه هاي اجتماعي در آن نمود خاصي دارد، اين پژوهش به دنبال بررسي قرآني مولفه هاي اجتماعي در خطبه فدك با رويگرد «تحليل محتواي مضموني» است. بدين منظور موضوعات اين خطبه استخراج شده و سپس با تحليل اين موضوعات مولفه هاي قرآني ـ اجتماعي آن تبيين شده است. در مرحله بعد بسامد اين مولفه ها و فراواني هر يك در نمودار درج شده است. در تحليل محتواي مضموني خطبه، عناصر ادبي، اسلوب كلام، مخاطبان و فضاي صدور كلام حضرت زهرا(س) نيز مورد واكاوي قرار گرفته است. با توجه به اين كه در ميان مولفه ها، مولفه اعتقادي از بسامد بيشتري برخوردار است، به نظر مي آيد اهتمام حضرت زهرا(س) بر اصلاح اعتقادات مخاطبانش بوده و اولويت اساسي جامعه آن روز، مهندسي اعتقاديشان بوده است. همچنين با توجه به شرايط ايراد اين خطبه، مخاطبان حضرت افرادي آشنا به اسلام بودند؛ ليكن به لحاظ اعتقادي انديشه درستي نداشتند. به همين دليل حجم بيشتر خطبه را مولفه اعتقادي دربرگرفته است. لذا اولين اصل اساسي كه بايد در جامعه اسلامي حاكم شود، تبيين درست اعتقادات است.
خلاصه ماشینی:
"نمودار دایره¬ای فوق، هر چند به سنجش فراوانی¬های کمی انواع مؤلفه¬های خطبة فدک می¬پردازد؛ لیکن بیان¬گر میزان و گسترة دغدغه¬های حضرت زهرا3 در طول خطبه است که این خود پرسش¬هایی را در ذهن مخاطب ایجاد می¬کند و مقدمه¬ای برای تحلیل محتوای کیفی می¬شود.
علاوه بر مطالب بیان شده، از دیگر کارکردهای سنجش فراوانی مؤلفه¬ها در خطبة فدک، آشنایی با اندیشه¬ها و افکار حضرت زهرا3 است، زیرا علیرغم نامیده شدن این خطبه، به «خطبة فدک» به نظر می¬آید، پس از بررسی فراوانی موضوعات مطرح شده در آن می¬توان به این نتیجه دست یافت که شایسته است، این خطبه دارای عنوان دیگری باشد؛ زیرا دغدغة اصلی حضرت زهرا3 در طول خطبه، هشدار به نظام حاکم و تغییر و تحولات جامعة اسلامی بعد از رحلت پیامبر9 است که نابودی میراث ایمانی ـ اسلامی نبوی9 را مورد هدف قرار داده است.
به عنوان نمونه، حضرت زهرا3 در توصیف روش پدر گرامی خویش در ابلاغ رسالت می¬فرماید: «و لنعم المعزی إلیه9 فبلغ الرسالة صادعا بالنذارة مائلا عن مدرجة المشرکین ضاربا ثبجهم آخذا بأکظامهم داعیا إلی سبیل ربه بالحکمة و الموعظة الحسنة»؛ تأمل در این عبارات نشان¬گر آن است که معنای حقیقی آنها مد نظر نبوده و حضرت3 از بار معنایی این جملات برای غرض اصلی خود استفاده کرده و دریافت معنای اراده شده را به مخاطب وامی¬نهد تا پس از رمزگشایی از صورت ظاهری سخن، حقیقت کلام را دریابد (مقیاسی و فراهانی، 1394، 48)."