چکیده:
تمثیل یکی از مباحث گسترده، پرسابقه و پرکاربرد در اشعار شاعران در دورههای مختلف شعر فارسی است. با توجه به اهمیت این موضوع، در کتابهای بیانی و بلاغی تعریفهای متعدد و پریشانی برای آن نقل کردهاند. خاقانی که یکی از نمایندگان صاحب سبک شعر در دوره سلجوقی محسوب می شود، به مقوله تمثیل نگاهی ویژه دارد. در این مقاله نگارندگان در ابتدا ضمن پرداختن اجمالی به تعریفهای مختلف تمثیل، اشعار خاقانی را از این جنبه در دو مقوله اصلی؛ یعنی اهداف و همچنین ابزار کاربرد تمثیل بررسی کرده، در پایان به این نتیجه رسیدهاند که اولا بخش عمدهای از اندیشه محوری خاقانی که از ویژگی های معمول و مرسوم شاعران این عصر است، در تمثیلات وی؛ بویژه تمثیلاتی که به صورت تلمیح در آموزه های قرآنی و اعتقادی بیان شده، تجلّی پیدا کرده است؛ ثانیا اغراض و ابزار متنوّع کاربرد تمثیل در اشعار خاقانی، گواه دیگری بر فردیت و سبک شخصی وی محسوب می شود.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله نگارندگان در ابتدا ضمن پرداختن اجمالی به تعریفهای مختلف تمثیل، اشعار خاقانی را از این جنبه در دو مقوله اصلی؛ یعنی اهداف و همچنین ابزار کاربرد تمثیل بررسی کرده، در پایان به این نتیجه رسیدهاند که اولا بخش عمدهای از اندیشه محوری خاقانی که از ویژگی های معمول و مرسوم شاعران این عصر است، در تمثیلات وی؛ بویژه تمثیلاتی که به صورت تلمیح در آموزه های قرآنی و اعتقادی بیان شده، تجلی پیدا کرده است؛ ثانیا اغراض و ابزار متنوع کاربرد تمثیل در اشعار خاقانی، گواه دیگری بر فردیت و سبک شخصی وی محسوب می شود.
در ابیات زیر مضامینی همچون توجه به گذر عمر، بی وفایی روزگار، اهمیت سخن به روش تمثیل بیان شده است: به چاه جاه چه افتی و ماه در نقصـان به قصد فصد چه پویی و ماه در جوزا 4 (همان، 7) در باب تمثیل بیت فوق باید گفت، بخشی از تمثیلات شاعران مربوط به باورهای عامیانه و نجومی قدیم است که اگر چه ممکن است، شاعر فرزانه و حکیمی چون خاقانی به این باورها معتقد نباشد؛ ولی برای تبیین مفاهیم مجرد و انتزاعی این امور را حقیقت فرض کرده است.
یا در توصیف پیشوایان دینی خود اینگونه از تمثیل بهره مند گردیده است: گر ز درت غایبم جان برتو حاضر است مهره چو آمد به دست مار به کف گو میا (همان، 39) و در توصیف تاج الدین رازی گفته است: دل پاکـش محـل مهــر مـن اســت مهر کتــف نبی اســت جای مهــار (همان، 204) مفاخره به جایگاه شاعری خود در دیوان خاقانی همانند بیشتر شاعران سبک آذربایجانی، اشعار زیادی در بیان مفاخره و خودستایی است، نکتة قابل توجه در مورد این گونه اشعار خاقانی این است که اصولا یکی از جنبه های زیباشناسی اشعار وی مربوط به همین مقوله (مفاخره) است.