چکیده:
مراکز علمی به جهت آن که زمینه رشد علم و تربیت دانشمندان را فراهم میآورند، همواره از جایگاه والایی برخوردار بودهاند و یکی از دستاوردهای مهم فرهنگ و تمدن محسوب میشوند. موضوع این پژوهش، مقایسه نظامهای آموزشی و مراکز علمی آل بویه و سلجوقیان از منظر میزان اثربخشی و تساهل و تعصب مذهبی آنان است. در این تحقیق، ضمن بررسی مؤلفههای اساسی نظام آموزشی در این دو ساختار حکومتی، به واکاوی میزان اثرگذاری تساهل یا تعصب مذهبی این دو خاندان به شکلگیری و توسعه مراکز علمی و محصول نظام آموزشی در این دوره، پرداخته میشود. حاکمان آل بویه با سایر ادیان و مذاهب با تساهل برخورد میکردند، اما حاکمان سلجوقی رفتاری متعصبانه داشته و به تقویت مذهب شافعی و حنفی میپرداختند. این تنوع سیاست مذهبی بر مراکز علمی از قبیل مساجد، خانقاهها، رصدخانهها، کتابخانهها، بیمارستانها، دارالعلمها و مدارس، همچنین بر نظام آموزشی این مراکز از قبیل متون آموزشی، گزینش استادان و شاگردان اثرگذار بوده است.
خلاصه ماشینی:
برخــی از آنــان دوســتدار علــم بودنــد و از علمــا و دانــشمندان حمایــت مــی کردنــد و زمینه فراگیری انواع علوم را برای افراد با مذاهب و ادیان مختلـف فـراهم مـی آوردنـد و برخی دیگر تعصب شـدید مـذهبی داشـتند و علـوم را ابـزار و وسـیله ای بـرای تقویـت مذهب خاصی می دانستند و اجازه تحصیل و تدریس در این مراکز را بـه مـذاهب دیگـر نمی دادند.
بنابراین ، در این پژوهش منظور از مراکز علمی ، نهاد یا مؤسساتی هستند که افـراد در آنجا به آموزش ، تحقیق و ترجمه علـوم مـی پردازنـد و دربرگیرنـده مـساجد، خانقـاه هـا، رصدخانه ها، بیمارستان ها، کتابخانه هـا، دارالعلـم هـا، خانـه وزیـران و امیـران و مـدارس می باشد.
سپس یحیـی بن ابی منصور، خالدبن عبدالملک مروزی ، عباس بن سعید جوهری و سـندبـن علـی ، نتـایج تحقیقات چند ساله خود را مدون ساختند و آن را رصد مأمون نامیدند و هرکدام زیجـی برای خودشان تنظـیم کردنـد (حـاجی خلیفـه ، ١٤١٣: ج١، ٩٠٥؛ زیـدان ، ١٣٣٣: ج٣، (291 رصدخانه های معروف دوره آل بویه عبارتنـد از رصـدخانه ابوالفـضل بـن عمیـد (ری )، رصدخانه عضدالدوله (شیراز)، رصدخانه عزالدوله (بغداد)، رصدخانه شرف الدوله (بغـداد)، رصدخانه فخرالدوله (ری ) و رصد خانه اصفهان .
٥-کتابخانه ها، دارالعلم ها، خانه وزیران و مدارس نظامیه : کتابخانه ها نیز در نزد امیـران و وزیران آل بویه از اهمیت خاصی برخوردار بوده اسـت ، بـه طـوری کـه کتابخانـه هـای بزرگی در مناطق مختلف تأسـیس کردنـد و بـه گـردآوری کتـاب هـایی در انـواع علـوم پرداختند و از آنجا به عنوان مراکز علمی استفاده می شـد و عـلاوه بـر نگهـداری کتـاب ، محل آموزش و تحقیق نیز بود.