چکیده:
التبصیر فی الدین اثری در دانش فرقه شناسی است که ابوالمظفر اسفراینی در قرن پنجم به رشته تحریر درآورده است . این کتاب از جمله آثاری است که محققان عرصه شیعه شناسی در بازخوانی شیعه از اطلاعات آن بهره میگیرند. وی کتاب را بر پایه حدیث افتراق تالیف کرده و از میـان هفتـاد و سه فرقه ، بیست فرقه را به شیعه اختصاص داده است . آغاز شکل گیری شیعه امامی کـه در ایـن کتاب با عناوینی چون رافضی، امامی، قطعیه و اثنیعشریه شناسانده شده به ابن سـبای یهـودی نسبت داده شده است . تفاوت اصلی فرقه امامیه در اندیشه اسفراینی بر سر اختلاف در مساله امامت در میان این فرقه بوده است . در تصویرگری اسفراینی از امامیه به دلیل این که این گروه عقیده ای به قرآن و حدیث ندارد، به بسیاری از مشکلات اعتقادی مانند تحریف قرآن ، تشبیه ، تجسیم ، جبـر و ... هم معتقد هستند. در این میان ائمه معصومین جایگاه ممتاز و ویـژه ای در التبصـیر دارنـد لیکن نه تنها ارتباطی بین روافض و حضرات معصومین در این اثر وجود ندارد بلکه به طـور اساسی نفی میگردد. به طور کلی نه همانند یک فرقه نگاربلکه مانند یک اشعری متعصـب تـلاش کرده که پندار و باور خویش را نیکو بپروراند و در مقابل ، تمام معایب و بدیها را بـه دیگـران بـه ویژه روافض نسبت داده است .
خلاصه ماشینی:
"عملکرد اسفراینی هرچند با هدف او در رستگار نشان دادن اهل سنت و جماعت همسو اسـت اما محذور دیگری را برای نویسنده رقم میزند؛ چرا که پذیرش این روایت به این معنا خواهد بود / که به لحاظ تاریخی گروهی به نام شیعه در عصر حضور رسول خدا حضور داشتانـد کـه / دنباله روی از امام علی را مرام خویش دانسته و در این زمینه ایشان را ممتاز و متمایز از دیگـر صحابه می دانستند.
از سوی دیگر وی در مواضعی از التبصیر غلاتـی را نام میبرد که به غلات روافض شهره اند و تنها به اسلام انتساب دارند و از نظـر اسـفراینی بـه صورت ذیل قابل تقسیم هستند؛ زیدیه در قالب سه فرقه مسلمان کیسانیه در قالب دو فرقه روافض امامیه در قالب پانزده فرغیر مسلمان (منسوب به اسلام ) غلات روافض در قالب هفده فرق قه ه اعتقادهای ارائه شده از فرق مسلمان روافض نشان میدهـد کـه مسـأله امامـت مهـم تـرین مسأله ای است که از بین اعتقادهای شیعه بیشتر از همه به آن پرداخته شده اسـت .
اسفراینی برای اثبات گفتار خویش سعی کرده نام بزرگان اهل سنت و جماعت را در رشته های مختلف علمی بیان کند و نشان دهد که فرق خوارج ، روافض و معتزله از داشتن چنین دانش هایی یا بی بهر اند و یا از اساس باید بیبهره باشند (اسـفراینی، ١٣٧٤ق : ١٧٠ ."