چکیده:
نفس انسان مهمترین بخش وجود بشری است که در طول تاریخ همواره مورد بحث و گفتگو بوده است. مادیانگاران نفس انسانی به انگیزههای مختلف سعی دارند یا وجود نفس را انکار نمایند یا آن را مادی و خارج از عالم مجردات بشمارند. علامه طباطبایی(ره) با استدلالهای مزجی، هم وجود نفس و هم تجرد آن را به اثبات میرساند. ایشان نفس را موجودی مجرد میداند که موطنی غیر از عالم طبیعت دارد. نفس مجرد در نگاه ایشان با ابزار مادی قابل درک نیست و با تجربۀ آزمایشگاهی نمیتوان به بررسی آن پرداخت. خودآگاهی، شهود باطنی و درک بساطت نفس از جمله دلایلی است که علامه برای اثبات وجود نفس و مادی نبودن نفس به آنها استناد میکند. این مقاله سعی دارد دلایل عقلی و نقلی علامه طباطبایی را در اثبات تجرد نفس بیان نماید و تا حدی نیز به شرح و دستهبندی آنها بپردازد.
خلاصه ماشینی:
"(مؤمنون: 12 و 14) علامه طباطبایی(ره) در توضیح این کریمه آورده است: «انسان در آغاز به جز یک جسمی طبیعی نبود و از بدو پیدایشش صورتهایی گوناگون به خود گرفت، تا در آخر، خدای تعالی همین موجود جسمانی و جامد و خمود را خلقتی دیگر کرد که در آن خلقت انسان دارای شعور و اراده گشت؛ آدمی کارهایی میکند که کار جسم و ماده نیست، چون شعور و اراده و فکر و تصرف و تسخیر موجودات و تدبیر در امور عالم به نقل دادن و دگرگون کردن و امثال آن که از کارهایی که از اجسام و جسمانیات سر نمیزد – نیازمند است.
» (همان: 1/551) علامه (ره) از این امر مشهود برای اثبات حدی مستقل برای عالم مجردات در مقابل عالم ماده استفاده میکند و میفرماید: «این حقیقتی که مشاهده میکنیم امر واحدی میبینیم، امری بسیط که کثرت و اجزاء و مخلوطی از خارج ندارد، بلکه واحد صرف است؛ هر انسانی این معنا را در نفس خود میبیند و درک میکند که او اوست و غیر او نیست و دو کس نیست، بلکه یک نفر است و دو جزء ندارد، بلکه یک حقیقت است.
بنابراین، نفسی که از طریق مشاهدات باطنی بر تجرد آن استدلال میشود، در واقع، مجموعهای از ویژگیهای طبیعی است و بس؛ یعنی ادراکات به وجود آمده در اعصاب در نتیجة تأثیر و تأثر متقابل میان جزءهای خارجی و جزء مرکب سلسله اعصاب حاصل میشود و وحدت این مجموعه وحدت جمعی است، نه وحدت واقعی و حقیقی (همان: 1/ 366) پس، «انیت» انسان که به صورت واحد مشاهده میشود، در واقع، عبارت است از ادارکات سلسله اعصاب که به صورتی پیدرپی و بسیار سریع بر عضو مرکزی در مغز وارد میشوند."