چکیده:
«وقف» که به معنای «حفظ اصل مال و استفاده از منافع آن برای تامین نیازهای دیگران» است، یکی از روشهای پسندیدة جوامع برای کمک به مردم، به ویژه اقشار آسیبپذیر جامعة انسانی است. این کار انساندوستانه در جوامع انسانی از دیرباز، به شکلهای گوناگون وجود داشته؛ اما با ظهور اسلام، با راهنماییهای گفتاری و رفتاری رسول خدا( بهخوبی در رفتار مسلمانان جای گرفته است. با مطالعة منابع تاریخی و کتب متعدد حدیثی به جایگاه سنّت حسنة وقف در کلام و سیرة عملی پیامبر عظیمالشان( و همچنین صحابیان ایشان و ائمّه معصوم(، به ویژه موقعیت ممتاز و بینظیر امام علی( پی میبریم.حضرت علی(، در طول عمر بابرکت خویش، بخصوص در مدت 25 سال سکوت ایشان، به حفر چاه، احداث نخلستان و ایجاد مزارع و کشتزارهای متعدد مشغول بودند و سپس تمامی این اموال و داراییها را که به برکت بازوان پرتوان خود ایجاد کرده بودند، وقف نیازمندان نمودند و در حالی به ملاقات پروردگار شتافتند که از اموال دنیا، چیزی جز 700 درهمی که از سهم بیتالمال خویش برای مایحتاج خانواده کنار گذاشته بودند، چیزی نداشتند. بر اساس اسناد موجود، به طور کلی، موقوفات آن حضرت شامل وقف بیش از 100 (یا 170) حلقه چاه در منطقة ینبع و چاهها و چشمههای بیشمار دیگر در مناطق گوناگون، به ویژه در شهر مدینه و نواحی اطراف آن، وقف نخلستانها و کشتزارهای متعدد، وقف خانه، وقف مسجد و مانند آن است.این مقاله در پی پاسخ به سه سوال کلیدی است: 1. میزان و تعداد موقوفات حضرت علی( چقدر بوده است؟ 2. موقوفات حضرت علی( شامل چه چیزهایی بوده است؟ 3. علت وقف این موقوفات چه بوده است؟
خلاصه ماشینی:
"(کلینی ، 1401، ج5، ص74) موقوفات حضرت علی( بر اساس شواهد تاریخی، حضرت علی( در سالهای پایانی عمر با برکت خویش، تمامی اموال و داراییهای خود را در راه خدا و کمک به فقرا و نیازمندان وقف نمودند که این اموال علاوه بر چاهها و چشمهها و نخلستانها و باغهایی که حضرت به دست مبارک خویش حفر و احداث نمودند، املاک و خانهها و مساجد متعددی را هم شامل میگردید که البته در وقفنامههای متعددی که از حضرت به جای مانده، اسامی موقوفات ایشان ذکر شده است.
(یاقوت حموی، 1399، ج7، ص452) «فقیر» اسم دو مکانی است در عالیه نزدیکی مدینه که آنها را «فقرین» مینامند و پیامبر اکرم( به امیرالمؤمنین( بخشیدند (ابنشبه، 1410، ج1، ص226) و جزو موقوفات امام علی( است و حضرت در وقفنامة خود، از آن نام برده و فرمودند: فقیر ـ همچنان که میدانید ـ از آن من بوده و وقف در راه خداست.
(یاقوت حموی، 1399، ج1، ص165) ابنشبه مینویسد: در حرة الرجلاء از ناحیة شعب زید یک وادی به نام «الأحمر» که یک بخش آن موقوفه است و یک بخش آن هم با بخشش علی ـ علیهالسلام ـ به آلمناع از طایفة بنیعدی تعلق یافته است؛ و همة این ملک در دست آنها بود تا اینکه حمزة بن حسن با آنها مخاصمه کرد و نصف آن را گرفت.
عبادان: در روایت ابنشهرآشوب تصریح شده که حضرت علی( در «عبادان» در سمت غربی دجله و شمال بصره، که در جزیره بین دو نهر، قرار گرفته است، (یاقوت حموی، 1399، ج1، ص166)، چاهی حفر کرده و سپس وقف نمودند و این چاه تا مدتها وجود داشت و محل مراجعة مردم بود."