چکیده:
استیث تامسون در فهرست شش جلدی خویش که دانشنامهای برای مطالعهی بنمایههای ادبیات عامیانه به شمار میرود، بنمایههای روایتهای عامیانه را در سنتهای روایی ملل و فرهنگهای مختلف دستهبندی میکند. روش تامسون به روایتهای عامیانه اسلوب و چهارچوبی میبخشد که سبب تسهیل دسترسی به بنمایههای هر روایت و نیز نمونههای مشابه آنها در روایتهای دیگر میشود. از سوی دیگر، با حفظ نظامی بینالمللی، بررسی بنمایههای مشابه در روایتهای ملل مختلف را ممکن میسازد که به مطالعات تطبیقی روایتها منجر میگردد. از این رو، دستهبندی کردن بنمایههای طومارهای نقالی هم میتواند با فراهم کردن فهرست روشنی از بنمایهها، زمینهای باشد برای دسترسی آسانتر به هر بنمایه در روایتهای مختلف، ریشهیابی بنمایهها، بررسی سیر تطور، تکامل، تأثیرپذیری و بقای یک بنمایه در دورههای مختلف و نیز مطالعات تطبیقی روایتها. در نهایت، فهرست کردن بنمایههای پارهای از ادبیات عامیانه میتواند الگویی باشد برای فهرست کردن بنمایههای دیگر روایتهای عامیانه و حتی ادبیات رسمی. این مقاله با استخراج بنمایههای داستان فریدون از طومار نقالی مشکیننامه میکوشد تا تطبیق شیوهی فهرست کردن بنمایههای تامسون را بر روایات ایرانی نشان دهد و غنای ادب عامیانهی ایرانی در افزودن بنمایههای نو به فهرست جهانی را آشکار سازد. طومارهای نقالی بخش مهمی از اسناد مکتوب روایتهای عامیانه حماسی این سرزمین را دربرمیگیرند. بخشی که گاه امکان روشن شدن پارههایی مبهم از سنت حماسی ایران را فراهم میسازد. حجم عظیم این روایتها، بررسی ورق به ورق آنها را تا حدودی دشوار ساخته است. یکی از شیوههایی که میتواند به مطالعه روشمند این روایتها کمک کند، فهرست کردن بنمایههای آنهاست. به یاری این فهرست، متون روایی به عناصر سازندهشان تجزیه میشوند تا راه برای بررسیهای درونمتنی هموار گردد.استیث تامسون در فهرست شش جلدی خویش که دانشنامهای برای مطالعه بنمایههای ادبیات عامیانه به شمار میرود، بنمایههای روایتهای عامیانه را در سنتهای روایی ملل و فرهنگهای مختلف دستهبندی میکند. روش تامسون به روایتهای عامیانه اسلوب و چهارچوبی میبخشد که سبب تسهیل دسترسی به بنمایههای هر روایت و نیز نمونههای مشابه آنها در روایتهای دیگر میشود. از سوی دیگر، با حفظ نظامی بینالمللی، بررسی بنمایههای مشابه در روایتهای ملل مختلف را ممکن میسازد که به مطالعات تطبیقی روایتها منجر میگردد.از این رو دستهبندی کردن بنمایههای طومارهای نقالی هم میتواند با فراهم کردن فهرست روشنی از بنمایهها، زمینهای باشد برای دسترسی آسانتر به هر بنمایه در روایتهای مختلف، ریشهیابی بنمایهها، بررسی سیر تطور، تکامل، تأثیرپذیری و بقای یک بنمایه در دورههای مختلف و نیز مطالعات تطبیقی روایتها. در نهایت، فهرست کردن بنمایههای پارهای از ادبیات عامیانه میتواند الگویی باشد برای فهرست کردن بنمایههای دیگر روایتهای عامیانه و حتی ادبیات رسمی.این مقاله با استخراج بنمایههای داستان فریدون از طومار نقالی مشکیننامه میکوشد تا تطبیق شیوه فهرست کردن بنمایههای تامسون را بر روایات ایرانی نشان دهد و غنای ادب عامیانه ایرانی در افزودن بنمایههای نو به فهرست جهانی را آشکار سازد.
Storytellers'' scrolls are one of the most important parts of the folk narratives of this land. These narratives may clarify some of the ambiguous parts of Persian epic tradition. Volume of these scrolls makes their studies rather difficult. One of the ways which helps us in studying these folk narratives systematically is indexing their motifs. This index will analyze the inside narrative elements of these texts.
Stith Thompson in his six-volume motif-index has classified motifs of folk literature in different narrative traditions of different nations and cultures. Thompson''s method has given folk literature a kind of pattern or framework that would facilitate the access to the motifs of any narrative and their counterparts in other similar narratives. On the other hand، the international motif classifying system makes it possible to study the similar motifs in different nations'' folk literature and will lead us to the comparative studies.
Hence، classifying motifs of the scrolls provides a clear list of motifs that can be a basis for easier access to each motif in different versions of scrolls، finding the roots of these motifs، studying the evolution، development and survival of a motif in different periods and also paving a way for comparatives researches in the future. Finally، cataloging motifs of a part of folk literature can be a model for making a complete motif-index for Persian folk or even formal literature.
With extracting the motifs of Fereydun''s tale in Meshkinnameh، this paper attempts to show that Thompson''s method can be entirely consistent with Persian folklore and reveals the richness of Persian folk literature in adding new motifs to the international motif-index.
خلاصه ماشینی:
طومارهای نقالی بخش نسبتا مهمی از ادب عامیانه ایرانزمین به شمار میآیند اما متأسفانه این میراث مکتوب ارزشمند به دلیل عامیانه بودنش کمتر مورد توجه ادبا و پژوهشگران قرار گرفته است در حالیکه «مطالعه این طومارها از نظر تحقیق در حماسه ملی و روشن کردن جزئیات و گوشههای تاریک آن اهمیت بسیار دارد و اگر محققان فرهنگ عامه آنها را مورد توجه قرار دهند، شک نیست که در این پژوهش به مقداری از روایتهای اصیل و کهن حماسهی ملی دست خواهند یافت و بدین وسیله بسیاری از مسائل روشن خواهد شد و نیز ممکن است صورتهایی دیگر و روایتهایی تازه از داستانهای معروف حماسی به دست آید» (محجوب، ۱۳۸۷: ۱۱۱۳).
بررسی و طبقهبندی بنمایههای طومارهای نقالی به عنوان پارهای از ادبیات عامیانهی ایران، میتواند به وصف ویژگیهای قصههای موجود در طومارها بپردازد، روایات مختلف از قصههای عامیانه حماسی را بیابد و آنها را با یکدیگر مقایسه کند، عناصر دستاندرکار این روایات را معرفی نماید، به ما بنمایاند که چه نوع قصههایی و با چه نوع بنمایههایی در اطراف هسته حماسی روایات شکل گرفتهاند، طرح داستانی این قصههای حماسی چگونه است و حتی ما را به این نکته رهنمون سازد که خصایل و خوی قهرمانانی که ما در ادب کلاسیک با آنها آشنا هستیم، در قصههای عامیانه حماسی چگونه است؟ و همین امر اهمیت فهرستبندی بنمایهها در طومارهای نقالی را نشان میدهد.
در این کتاب قصههای ایرانی از منابع موجود به شیوه مذکور شمارهگذاری میشوند و در انتها فهرستی از بنمایههای این داستانها به دست داده میشود اما باید توجه کرد که این فهرست که به عنوان بخشی کاملکننده به این کتاب افزوده شده است، لزوما بر اساس طبقهبندی تامسون نیست زیرا به شیوهی الفبایی و تنها با آوردن یک موضوع خاص(مانند آب) به عنوان بنمایه سرعنوانی فهرستبندی شده است (ر.