چکیده:
عهد صفوی به لحاظ شکلگیری نخستین مراحل نقد شعر فارسی، از اهمیت خاصی برخوردار است. در این دوره، رویارویی شاعران ایرانی و هندی، سبب به وجود آمدن اندیشههای انتقادی در عرصه شعر و شاعری بوده است. غالب این اندیشهها در مطاوی تذکرهها، تراجم احوال و پرسشها و پاسخهایی است که در قالب نامهها ثبت شدهاند. در میان شاعران این عهد، سهم حزین لاهیجی و سراجالدینخانآرزو در تکوین آن اندیشهها بیش از دیگر شاعران و منتقدان است. آن دو، دو مرجع بلامنازع در داوری و نقد شعر شناخته شدهاند و در آرا و نظریات انتقادی ایشان-که در ساختار محوری و معنا محوری خلاصه میشود- تقابل نقد ایرانی و هندی را میتوان به وضوح دید. این مقاله نخستین تجربههای نقد شعر فارسی را بر پایه نامهای از حزین لاهیجی- که در پاسخ به سوالات خانآرزو درباره برخی از اشعار خاقانی نوشته است- نشان میدهد. در این نامه بیست و پنج بیت از یازده قصیده از قصاید خاقانی مورد نقد و بررسی قرارگرفتهاست. از فحوای نامه چنین برمیآید که آرزو به خاطر استادی حزین در زبان و شعر فارسی، اشکالات و اعتراضات خود را بر او عرضه میدارد؛ چرا که به زعم آرزو، دریافت شاعر از شعر، بهترین نوع دریافت است. خاستگاه سوالات آرزو بیشتر مبتنی بر قرائت نادرست شعر، تصرف در کلمات و تصحیف آنها، اختلاف نسخههای دیوان خاقانی و بالاخره عدم توجه به روابط، اشارات و تلمیحات در آفرینش تعابیر و مضامین از جانب اوست. بیان کشاکش شعرا، نقل و تصحیح نامه، طرح جریان شکلگیری نقد شعر و تحلیل انتقادی نامه بر اساس آراء دو شاعر، از اهم اهداف این مقالهاند.
خلاصه ماشینی:
این مقاله نخستین تجربه های نقد شعر فارسی را بر پایۀ نامه ای از حزین لاهیجی - که در پاسخ به سؤالات خان آرزو دربارة برخی از اشعار خاقانی نوشته است - نشان می دهد.
٦-٣-٣-٣- همچنین بیت : هدیه بر لب رسان تحفه سوی دل فرست ترک سبکروح راست رطل گران پشت خم مصراع اول در دیوان خاقانی ، چاپ مرحوم سجادی به این صورت آمده است : «هدیه بر دل رسان تحفه سوی لب فرست » و در مصراع دوم به جای "ترک " ، "قول " آمده و حتی "ترک " در نسخه بدل نیست و نیز "سبکروح " عین نسخه بدل است و در نسخۀ چاپی مذکور "سبکروی " آمده است (همان ، ٢٥٩).
ق تألیف شده است و همسانی و همخوانی سستیها و کاستیهای نامۀ مذکور در نسخه های مختلف آن ؛ از جمله نسخۀ مورد استفادة آقای جمشید سروشیار و نسخۀ مورد مراجعۀ نگارنده -که نسخۀ عکسی خلاصۀ الافکار موزة بریتانیا به شمارة ٩٢٨٨ کتابخانۀ مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ دانشکدة ادبیات دانشگاه تبریز است - گواه ناقص بودن مأخذ مؤلف این تذکره است ؛ از طرف دیگر رقعۀ پیوست نسخۀ خطی مثمر خان آرزو (= نسخۀ آستان قدرس رضوی ) با وجود این که در تاریخ ١٢٦٦ ه.
دربارة آرش بنگرید به (بیرونی ، ١٣٥٢، ٢٨٧) و نیز (یاحقی ، ١٣٧٥، ٤٢-٤٣) ٥٢- در دیوان خاقانی ، نسخۀ چاپی مرحوم ضیاءالدین سجادی این بیت به صورت زیر آمده است : تاج زرین به سر دختر شاهنشه زنگ باز پوشیده به گیسوش سراپا بینند (خاقانی ، همان ، ٩٧) شایان ذکر است که به جای "بینند" در نسخه نامه موردنظر، "بلند" آمده است که البته غلط است .