چکیده:
فردوسی براساس منابع مکتوب و شفاهی موجود، شاهنامه را سرود تا عقاید و فرهنگ ایرانیان باستان را برای آیندگان گزارش کند. گرچه منابع مذکور کمابیش بازگوکننده فرهنگ ایران باستان و باورهای مزداپرستی بوده اند، اما اثبات گزارش بی طرفانه مواضع دینی ایرانیان باستان توسط فردوسی نیاز به بررسی دارد. در این مقاله گزارش فردوسی از نظرگاه مزداپرستان درباره هفت دین (بت پرستی، دین مانی، دین مزدک، دین زرتشتی، یهودیت، مسیحیت و اسلام) با مواضع خود متون پهلوی و اوستا سنجیده می شود و ویژگی های هرکدام به تفکیک بیان می گردد. براساس یافته این جستار، آنچه سراینده نامه باستان به نگاه مزداپرستان درباره بت پرستی و دین مزدک نسبت داده، با متون مزدایی مطابقت کامل دارد، ولی آنچه که حکیم توس درباره مواضع مزداپرستان درباره اسلام گزارش کرده، از این متون سرچشمه نگرفته است. بقیه ادیان نیز در طیفی میان این دو قرار می گیرند
خلاصه ماشینی:
مهران که زاهدی بیابان نشین است ، خواب او را چنین تعبیر می کند: تــو کرپــاس را دیــن یــزدان شــناس کشـــنده چهــــار آمـــد ازبهــــر پـــاس یکــی پیــر دهقــان آتـــش پرســــت کــه بــر بــاژ برســم بگیــرد بــه دســت دگـر دیــن موســی کـه خــوانی جهــود کـــه گویـــد جـــزین را نشـــاید ســـتود دگـــر دیـــن یونـــــانی آن پارســـا کـــــــــه داد آورد در دل پادشـــــــــا چهــارم بیایــد همــین دیــن پــــاک سرهوشــــــمندان بــــــرآرد زخــــــاک چنـــان چارســـو از پـــی پــــــاس را کشـــیدند از آن گــــونه کرپـــاس را (185-190 /16/6) با اینکه این چهار دین از زبان مهران به عنوان دین یزدان معرفی شده اند، اما هنگـامی که فردوسی از زبان قهرمانان سخن می گوید، هرکس در پی برتـری دادن بـه دیـن خـود است ؛ چنان که در بیت آخر هم به این برتری جویی و درگیری میان ادیان اشاره می شود.
مانی در شاهنامه دین آوری از چین خوانده شـده اسـت (٦/ ٣٣٤/ ٥٧١)، امـا چنـان کـه گفتیم او اهل بابل بود و متون مانوی که به زبان چینی نوشته شده اند، بـه حضـور وی در چین اشاره ای نمی کنند؛ احتمالا گسترش آیین مانی در چین باعث این تصور شده کـه او از چین آمده است (بهبهانی ، ١٣٨٤: ١٢٥).
٦-٦- دین یهود از دین یهود، چهار ویژگی در شاهنامه بیان می شود: نخست برگزیدگی دین یهـود کـه از زبان مهران نقل می شود (٦/ ١٨٧) و چنان که می دانیم یهودیان همواره به برگزیدگی نـژاد و قوم خود باور داشته اند، اما این باور در متون مزدایـی بازتـابی نداشـته اسـت ؛ دوم ، قتـل مسیح (٦/ ٣٣٢/ ٥٤١؛ ٧/ ١٥٩/ ٩١١) که در متون مزدایی هم یهودیان قاتـل مسـیح خوانـده شده اند (گزارش گمان شکن : فصل ١٥)؛ سوم ، ربادادن و چهارم ، جادوگری .
بت پرستی در همة ادیان الهی مذموم دانسته شده ، از این رو، گزارش شاهنامه نـه تنهـا بـا متون مزدایی ، که با دین اسلام نیز هماهنگ است .