چکیده:
از خلال نسخ خطی به جامانده از دوره اسلامی گزارش هایی مبنی بر رویت نقطه ای سیاه بر روی قرص خورشید به دست ما رسیده است. این گزارش ها معمولا با این ادعا همراه هستند که این نقطه سیاه، در واقع، سیاره زهره یا عطارد است که از مقابل قرص خورشید گذر می کند و وجود این پدیده نشان می دهد که زهره یا عطارد نسبت به خورشید در فاصله ای نزدیک تر به زمین قرار دارند. در این میان شواهدی وجود دارد که احتمال رویت گذر زهره توسط ابن سینا را افزایش می دهد. ولی قطب الدین شیرازی، تحت تاثیر روش مویدالدین عرضی در محاسبه ابعاد و اجرام، معتقد بود که فلک زهره در بالای فلک خورشید قرار دارد و به همین دلیل امکان رویت گذر سیاره زهره وجود ندارد. وی فهرستی از کسانی که ادعا کرده اند این پدیده را رویت کرده اند، عرضه می کند و با دلایل مختلف نشان می دهد که حتی اگر فلک زهره در زیر خورشید قرار داشته باشد، باز امکان رویت این پدیده وجود ندارد. وی برای اثبات این موضوع از آثار بطلمیوس استفاده می کند و دلایلی را که بر اساس دو مفهوم قاعده ستر و ترتیب طبیعی برای ترتیب سنتی سیارات ارائه شده بود، نقد می کند. او سرانجام نتیجه می گیرد که آنچه بعضی افراد به عنوان گذر زهره رویت کرده اند، یک لکه خورشیدی بوده است.
In extant Islamic manuscripts we can find some observation reports of a black dot on the surface of the Sun. These reports add that this dot should be the planet Venus or Mercury، transiting over the Sun، showing that both of them are below the sphere of the Sun. The research made so far on Ibn Sina’s report shows that it might relate to a really observed Venus transit. Quṭb al-Dīn al-Shīrāzī (d. 1311 AD) in his astronomical books presents a list of some of these reports. But، being under the influence of numerical calculations of Muʾayyid al-Dīn al-ʿUrḍī (d. 1266 AD) on the distances and sizes of the planets، he believes that the sphere of Venus is above the sphere of the Sun. So he argues that it is impossible to observe a Venus transit even if it were below the Sun. Using the Ptolemaic rules of occultation and natural order، he criticizes the standard order of the planets. Finally he argues that what they have observed is nothing but a Sunspot.
خلاصه ماشینی:
ولی قطبالدین شیرازی، تحت تأثیر روش مؤیدالدین عرضی در محاسبۀ ابعاد و اجرام، معتقد بود که فلک زهره در بالای فلک خورشید قرار دارد و به همین دلیل امکان رؤیت گذر سیارۀ زهره وجود ندارد.
کلید واژه: گذر زهره، ابن سینا، لکۀ خورشیدی، قطبالدین شیرازی، ترتیب سیارات، بطلمیوس، بطروجی، مجسطی، الاقتصاص، خلاصة المجسطی شفاء مقدمه ترتیب قرار گرفتن سیارات نسبت به زمین موضوع بحثی است که از زمان بطلمیوس تا آثار هیئت قرن هفتم و پس از آن در کتب هیئت مطرح شده بود.
بنا بر این پیش از آنکه ترتیب سیارات از زمین و نظرات شیرازی را در این زمینه بررسی کنیم، نیاز است نظری به تاریخچۀ گزارشهای رؤیت گذر زهره و عطارد از مقابل خورشید بیندازیم.
همان طور که گفته شد، اگر بپذیریم که ابن سینا احتمالا در یکی از همین سفرهای علاءالدوله به شاپورخواست گذر زهره را مشاهده کرده است، باز مشکلی وجود دارد و آن اینکه بخش هیئت را پیش از این سفر به انجام رسانده بوده است.
بر اساس این دلیل، که در کتاب بطروجی منجم بزرگ اندلسی در قرن ششم نیز آمده است (بطروجی، کتاب الهیئة: ج2، ص319)، اگر فرض کنیم زهره و عطارد از خود نور دارند، دلیلی ندارد که در صورت گذر از مقابل خورشید به صورت یک نقطۀ سیاه رنگ قابل رؤیت باشند.
البته بطروجی نیز بر خلاف بطلمیوس معتقد است که زهره در بالای خورشید قرار دارد و این دلیل را مطرح میکند تا مانند شیرازی نشان دهد که امکان رؤیت گذر زهره حتی اگر در زیر خورشید باشد وجود ندارد.