چکیده:
بهرغم مساعدت فهم عرفی با تأثیر نیت در ارزش اخلاقی و تأیید متون دینی، این تأثیر کمتر مورد تحلیل دقیق قرار گرفته است. این نوشتار با تحلیل نیت، این تأثیر را در دو سطح بررسی کرده است. در سطح نخست، با محدود ساختن رفتار، به رفتار جوارحی و برابر نهادن نیت و رفتار، به این نتیجه رسیده است که نیت افزون بر آنکه در تحقق فعل اختیاری نقش دارد، تعیینکننده مقدار ارزش رفتار اختیاری بر حسب کمالی است که متعلق نهایی نیت فاعل است، و دامنه آن را رفتار تعیین میکند. در سطح دوم، با تعمیم فعل اختیاری به افعال جوانحی، به این نتیجه رسیده است که نیت به منزله نوعی فعل درونی و اختیاری، که افعال اختیاری بیرونی تجلی آن بهشمار میآیند، تنها چیزی است که اصالتا ارزش غیریاخلاقی دارد.این نوشتار، از مبانی الهیات اسلامی و علمالنفس فلسفی بهره برده و مدعای خود را با روش عقلی اثبات کرده، و در پایان، از قرآن کریم و روایات اهلبیت: مؤیداتی برای نتایج به دستآمده آورده است.
خلاصه ماشینی:
"این انتخاب که با توجه و آگاهی فاعل همراه است، در کمال و نقص فاعل اثری تکوینی دارد، که با توجه به نکاتی چند به شرح آن میپردازیم: نکته نخست آنکه، متعلق حقیقی نیت همواره امری درونی است که از دیدگاه فاعل نوعی کمال برای خود او بهشمار میآید دلیل این امر همان است که از مباحث علمالنفس فلسفی ذکر کردیم: منشأ مطلوبیت در انسان، حب ذات است، و کمال ذات و به تبع آن، تحصیل اختیاری کمال با انجام دادن فعل اختیاری نیز از همین جهت برای انسان مطلوب است.
اما سخن پیشگفته، با صرف نظر از مقام اثبات است، و بدین معناست که هرگاه ثبوتا نیت فعل موجود باشد، با صرف نظر از اینکه خود فاعل یا دیگری آن را بهدرستی تشخیص دهد یا خیر، اثر تکوینی آن نیت، تحقق یافتن کمال یا نقصی در فاعل متناسب با آن نیت است؛ نکته دوم آنکه، عموما در هنگام انجام رفتار بیرونی شرایط جدیدی پدید میآید که برای استمرار یافتن فعل تا تحصیل نتیجه مورد نظر، نیاز به توجه بیشتر و انتخابهای جدیدتر است.
بر این اساس، همچنین نتیجه گرفتیم که با وجود تساوی در نیت حقیقی، ارزش اخلاقی کسی که امکان رفتار بیرونی نمییابد با کسی که امکان آن را یافته و طبعا آن را انجام میدهد برابر است؛ اما با توجه به آنکه بهطور معمول، در هنگام انجام رفتار بیرونی شرایط و موانع جدیدی حاصل میشود که برای تحقق عمل باید بر آنها نیز غلبه کرد، عملا نیت شخصی که موفق به انجام رفتار بیرونی میشود با کسی که به چنین توفیقی دست نمییابد مساوی نیست."