Abstract:
در این پژوهش، به تاریخ نگری فیض محمد کاتب (1279-1349ق) و جایگاه وی، در تاریخ ادبیات افغانستان، پرداخته شده است. سراج التواریخ، دربردارنده تاریخ افغانستان، از دوره احمدشاه ابدالی سدوزایی (1186ق) تا سال اول حکومت امیر امان الله خان غازی (1297ق) است. این مقاله ابتدا به معرفی، شرححال و زندگی فیض محمد کاتب، سپس به اهمیت و ارزش تاریخی سراج التواریخ و نیز تاریخ نگری مولف این اثر میپردازد. از مهم ترین ویژگی های سراج التواریخ ، میتوان تعهد نویسنده به صداقت و موثق بودن اطلاعات و منابع نام برد که بر اساس اسناد و مدارک دولتی نوشته شده است. فیضمحمد کاتب با آگاهی و دیدگاهی که به تاریخ و تاریخنگاری داشته، در سراج التواریخ به ذکر رویدادهایی میپردازد که از نگاه تاریخی دارای اهمیت چندانی نیستند؛ اما چون روی در عبرت و عبرت آموزی برای آیندگان ندارد به آن اشاره میکند. همین توجه به جزئیات و حقیقتگویی در سراج التواریخ است که صاحب نظران و دانشمندان، فیض محمد کاتب را «پدر تاریخ نویسی افغانستان» و «بیهقی ثانی» و سراج التواریخ را «ام التواریخ» دانستهاند. با توجه به اینکه مجلد چهارم و بخشی از مجلد سوم تا سال 1390ق مفقود بود و در دسترس نبود و هر گونه نوشته و تحقیقی بر اساس سه جلد بوده است بنابراین پژوهشی درباره تاریخ نگری فیض محمد کاتب ایجاب میکند؛ زیرا بیشتر نظرها و نگاههای او به تاریخ نگری، در جلد چهارم بیان شده است.
Machine summary:
اما وجود جلد چهارم با اینکه خود فیض محمدکاتب در جای جای جلد سوم ادامه شرح واقعه ای را در جلد چهارم وعده داده بود و همچنین روزنامه سراج الاخبار در آگهیهای خود خبر از جلد چهارم داده بود و همچنین روزنامۀ عرفان شماره ٢/١٢ جلد سوم سال دوم تحت عنوان «سیاحت در دارالتألیف » تکلمۀ جلدسوم و جلدچهارم سراج التواریخ را جزو کتابهای دارالتألیف معرفی کرده است ، با وجود این داشتن جلد چهارم در پرده ای از ابهام بود تا اینکه در سال ١٣٨٨ بخشی از جلد سوم و تمام جلد چهارم از کتابخانه شخصیی پیدا شد که امتیاز نشر آن به انتشارات امیری داده شد و مقدمه ، تصحیح و فهارس آن توسط استاد محترم دکتر مولایی صورت پذیرفت که در تتمه جلد سوم مقدمه بسیار عالمانه و در خور توجه نوشته اند که در سال ١٣٩٠ در کابل به چاپ رسید.
٤- روش ثبت و ضبط وقایع شیوه ملا فیض محمدکاتب در ثبت وقایع و رخدادها و حوادث تاریخی مبتنی بر توالی زمانی(کرنولوژی) است ، یعنی در طرح کلی در مرتبه نخست دوره های حکومت ها را در نظر دارد و به همین سبب مجلدات چهارگانه سراج التواریخ را با ملاحظه همین دوره ها تقسیم کرده است که از عهد احمدشاه ابدالی سدوزایی (١١٨٦ق ) شروع و به سال اول حکومت امیرامان الله خان غازی، ختم میشود(١٢٩٧) و در واقع تاریخ او بنابر آنچه امیر حبیب الله خان دستور داده بود، از دورة سدوزاییها شروع شده و سپس به دورة محمدزاییها میرسد.